Daerah Gombak bersempadan dengan daerah Hulu Selangor di utara, Kuala Selangor di barat, Hulu Langat, Petaling dan Kuala Lumpur di selatan serta negeri Pahang di timur. Keadaan rupa bumi daerah ini adalah berbukit-bukit di kawasan timur, sebahagian kawasan utara dan barat. Manakala di kawasan tengah, keadaan tanah melebihi kepada tanah pamah. Sungai-sungai utama yang mengalir daerah ini ialah Sungai Gombak, Sungai Klang, Sungai Batu dan Sungai Buloh.
Daerah Gombak adalah sebuah daerah yang agak baru ditubuhkan di Selangor, ia dibentuk sejajar setelah perpisahan Kuala Lumpur dari Selangor dan menjadi negerinya sendiri (Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur) pada tahun 1974. Negeri Selangor telah menyusun semula daerah-daerahnya dengan membuat sempadan di antara Selangor dan Kuala Lumpur maka daerah Gombak secara rasminya ditubuhkan pada 1 Februari 1974 merangkumi kawasan- kawasan yang disusun semula seperti berikut :
- Sebahagian Mukim Ampang (Peralihan daripada daerah Hulu Langat)
- Mukim Hulu Kelang (Peralihan daripada daerah negeri Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur)
- Sebahagian Mukim Setapak (Peralihan daripada daerah negeri Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur)
- Sebahagian Mukim Batu (Peralihan daripada daerah negeri Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur)
- Mukim Rawang (Peralihan daripada daerah Hulu Selangor / Kuala Selangor)
Rumah Rehat Rawang
Sejarah Rawang bermula di Sungai Rawang. Mengikut penterjemahan kamus Melayu, Rawang bermaksud kawasan hutan paya. Mengikut catatan sejarah, Sungai Rawang merupakan kawasan paya bertanah selut pada awalnya. Begitulah Rawang mendapat namanya.
Rawang ditubuhkan pada awal abad ke-19 dan merupakan salah satu daripada bandar satelit Kuala Lumpur yang terawal. Semasa pertumbuhan awal perlombongan bijih timah di Kuala Lumpur, banyak lombong bijih timah telah dibuka di utara Kuala Lumpur, bermula pada awalnya di kawasan Ulu Kelang dan secara beransur-ansur bergerak ke arah utara ke Selayang dan ke arah Rawang. Cerita penerokaan Rawang harus dimulakan dengan Kanching. Kanching merupakan kawasan perlombongan bijih timah yang kedua diterokai di negeri Selangor. Anggaran terawal tarikh pembukaan Rawang bermula pada tahun 1825 iaitu hanya lewat sedikit dari kawasan perlombongan Lukut. Ini adalah kawasan kedua di Selangor yang diterokai untuk perlombongan bijih timah. Industri perlombongan bijih timah di Rawang berkembang serentak di sekitar masa yang sama dengan lombong timah yang lebih besar Perak.
Pelancaran landasan keretapi dari Kuala Lumpur ke Rawang pada November 1892 telah merangsang lagi sektor perlombongan bijih timah di Rawang. Pada awalnya, Batu 18 Rawang merupakan perkampungan terawal didirikan. Tapak Jalan besar Pekan Rawang pada hari ini merupakan tapak yang baru diterokai selepas tapak lama di Batu 18 ditenggelami banjir.
Pada tahun 1974, selepas pemisahan Kuala Lumpur dari Selangor, mukim Rawang dipindahkan dari Hulu Selangor ke Gombak. Rawang adalah ibu kota Gombak sehingga tahun 1997.Untuk sampai ke pusat bandar, seseorang mesti memandu kira-kira 25 minit dari Kuala Lumpur. Orang boleh memilih untuk mengambil Persimpangan Rawang EXIT 116 dari Lebuhraya Utara-Selatan, Lebuhraya Koridor Guthrie dari Persimpangan Rawang Selatan EXIT 115, Lebuhraya Kuala Lumpur-Kuala Selangor dari Persimpangan Rawang Selatan EXIT 115, jalan B27 dari Batang Berjuntai, atau Jalan raya ke Rawang.
1889 Kerajaan Selangor telah membeli banglo pengurus di lombong Rawang, dan akan menjadikannya rumah rehat.
1889 Rumah Rehat baru di dataran telah menghampiri penyiapan; ia adalah bertentangan pejabat Pos Besar. Tidak ada bangunan yang sangat cantik. Rumah rehatnya satu tingkat, dan tidak mempunyai beranda. Pejabat Pos pula terlalu kecil.
1889 As suggested in my last communication, the Government has purchased the late Tin Mining Company's Bungalow at Rawang, with furniture and “fixings,” and will make it a Talking of Rest Houses” here, people make many complaints about them, in which I do not concur, and I take this opportunity of putting the matter straight. Omitting Government offizials, who, very properly, have certain privileges, such as free quarters, and precedence over extern es, I take the case of an outsider, “a stranger in a strange land.” Upon making suitable application to the officer in charge—which, I regret to say, many birds of passage here do not—they have permission for a certain time to occupy a very fairly-sized, comfortably-furnished room, with bath room attached, and the run of a large dining room. A cook, tukang ayer, and a general servant are also connected with the establishment. With the cook, the traveller makes his own makanan arrangements, which, as may be expected, result in a profit to that celestial chef de cuisine.
Should the traveller arrive quite naked-— I mean without a body servant—he can avail himself partially of the services of the general domestic, gratis, but he will find that a couple of dollars judiciously bestowed now and then, to enable that boy of : IL(?) work to bury his grand mother for the fifteenth time, will very considerably lighten his pilgrimage. The grand blunder that people make about is that they consider they ought to be Hotels. As a fact, Rest Houses” are not, and are not intended to be, Hotels. Mentioning “Hotels” reminds me that I am amazed that none of the enterprising, go ahead fellows of Singapore have not long ago built one at Kuala Lumpur. It would pay hand over fist and I could except that by so doing, I should jeopardise The undertaking- point out the best site in the world for it.
1889 Seperti yang dicadangkan dalam komunikasi terakhir saya, Kerajaan telah membeli Banglo Syarikat Perlombongan Timah di Rawang, dengan perabot dan "pengikat," dan akan menjadikannya sebagai Rumah Rehat di sini, orang ramai membuat banyak aduan tentang mereka, yang saya lakukan tidak bersetuju, dan saya mengambil kesempatan ini untuk meluruskan perkara ini. Mengetepikan pegawai Kerajaan, yang, dengan sewajarnya, mempunyai keistimewaan tertentu, seperti tempat tinggal bebas, dan keutamaan daripada luar, saya mengambil kes orang luar, "orang asing di negeri asing." Setelah membuat permohonan yang sesuai kepada pegawai yang bertanggungjawab—yang, saya kesal untuk katakan, banyak burung laluan di sini tidak—mereka mempunyai kebenaran untuk masa tertentu untuk menduduki bilik yang sangat bersaiz agak selesa, dengan bilik mandi bersambung, dan larian ruang makan yang besar. Seorang tukang masak, tukang ayer, dan seorang penjawat am juga ada kaitan dengan pertubuhan itu. Dengan tukang masak, pengembara membuat pengaturan makanannya sendiri, yang, seperti yang dijangkakan, menghasilkan keuntungan kepada chef de cuisine dari langit itu.
Sepatutnya, sekiranya pengembara itu tiba dalam keadaan ’telanjang’--maksud saya tanpa seorang pelayan badan—dia boleh memanfaatkan sebahagian daripada perkhidmatan domestik am, secara percuma, tetapi dia akan mendapati bahawa beberapa dolar diberikan dengan bijak sekarang dan kemudian, untuk membolehkan budak lelaki itu : IL(?) kerja untuk mengebumikan neneknya buat kali kelima belas, akan sangat meringankan ibadah hajinya. Kesilapan besar yang dibuat oleh orang ramai ialah mereka menganggap mereka sepatutnya menjadi Hotel. Sebenarnya, Rumah Rehat” bukanlah, dan tidak dimaksudkan untuk menjadi, Hotel. Menyebut “Hotel” mengingatkan saya bahawa saya kagum kerana tiada seorang pun daripada mereka yang berdaya usaha, teruskan rakan-rakan Singapura yang belum lama dahulu membinanya di Kuala Lumpur. Ia akan membayar penumbuk dan saya boleh kecuali dengan berbuat demikian, saya akan membahayakan-- usaha itu menunjukkan tapak terbaik di dunia untuknya.
1892 Kami mendengar bahawa Encik Williams kebelakangan ini telah melarikan diri dari seekor ular di Rumah Rehat. Dia masuk ke dalam bilik tidurnya dan duduk di atas kerusi dan mendengar di sudut, lalu mengambil lampu, dan masuk dengan sebatang kayu Tiba-tiba seekor ular tedung hitam besar menerpa ke arah Encik Williams yang bernasib baik kerana berjaya mengelak reptilia itu, yang kemudiannya dibunuh oleh Budak, penjaga rumah rehat itu. Rumah Rehat ini tidak lama lagi akan terkenal dengan ularnya: Encik F. W. Irby juga pernah menemui seekor di atas katil ketika bermalam di sana.
 |
| 1/2 Kerja-kerja Membaiki Rumah Rehat Lama Rawang dalam tahun 1897 |
 |
| 2/2 Perincian kerja-kerja dan anggaran kos membaiki rumah Rehat Rawang tersebut tahun 1897 |
1925 Tanah berbukit tidak jauh di sebelah timur Rumah Rehat Rawang mengandungi banyak mineral schist reput dan phyllite, dan air meresap di sini membentuk konkrit ferugin yang membawa batu timah.
1925 En. G. H. Hatton, O.C.P.D., Rawang, dan Puan Hatton dihiburkan dengan minum petang dan kemudian makan malam di Rehat Rawang pada hari Selasa sebelum keberangkatan mereka bercuti.
1932 Rumah rehat Kajang dan Rawang di Selangor telah ditutup untuk beberapa lama, dan yang di Parit, Gopeng dan Bruas, di Perak, juga telah ditutup, menurut pengumuman yang dibuat minggu lepas oleh Persatuan Automobil Malaya.
Klik link di bawah untuk maklumat lanjut daripada Arkib Negara
Notifikasi
Harap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru.
Notifikasi
Harap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru.
Notifikasi
Harap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru.
Notifikasi
Harap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru.
Notifikasi
Harap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru.
Notifikasi
Harap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru.
Notifikasi
Harap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru.
Notifikasi
Harap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru.
Klang Gates Sanatorium
Klang Gate Ridge, rabung kuarza terbesar di dunia. Terbahagi kepada dua bahagian yang dikenali sebagai Bukit Tabur Barat dan Bukit Tabur Timur, permatang selebar 200m dan mempunyai panjang keseluruhan 22km. Permatang tinggi Klang Gates di Selangor terdiri daripada tanggul kuarzit yang tinggi merentasi lembah Sungai Klang yang telah membelah laluan batunya. Ia jelas merupakan kuarzit tanggul merentasi batuan granit yang mempunyai sudah lama terhakis. Permatang ini dari banglo berhenti adalah kira-kira tiga batu (5 km) panjangnya, dan titik tertingginya ialah 1540 kaki. Banyak tempat di puncak agak sempit, hanya beberapa kaki sahaja, dan bahagian tepi di kebanyakan tempat curam. Ke sebelah utara ialah Bukit Tabur, titik tertinggi, kira-kira 1,445 kaki dari aras laut. Permatang sebelah selatan ialah Bukit Lompat Bayan, dengan ketinggian 1,148 kaki.
Pada tahun 1902, pemerintah British telah menebuk sebahagian Beting Kuartza (laluan lama Selangor-Pahang) sepanjang 30 meter untuk menembusi sempadan negeri Pahang dan terowong ini masih kekal dan menjadi sebahagian daripada kawasan larangan Empangan Klang Gate. Sebuah terowong jalan raya melalui dasar rabung batu kapur yang tinggi, dan seterusnya adalah lembah kecil dengan aliran air yang jernih mengalir di atas pasir dan kerikil serta rumah Melayu di tebingnya. Bagi mereka yang berminat dengan sejarah perintis F.M.S,, Klang Gates mempunyai tarikan yang tersendiri, kerana di sini terdapat laluan lama melalui banjaran Titiwangsa melalui Genting Bidal. Laluan kekang ini, yang masih dikekalkan oleh Jabatan Hutan, terus digunakan sebelum Jalan Gap dan Genting Sempah dibina.
Sejak tahun 1895, bahkan mungkin lebih awal lagi, sebuah banglo berhenti merangkap sanatorium dibina oleh Kerajaan Selangor di puncak Klang Gates ini. Banglo ini terletak 8 batu (13 km) dari Kuala Lumpur. Banglo ini pernah menjadi salah satu pusat peranginan percutian paling popular berhampiran Kuala Lumpur sebelum pembangunan Bukit Fraser. Pengembara terpaksa meredah rabung Klang Gates sebelum terowong dibuat. Sir Frank Swettenham dan ramai lagi menghabiskan hujung minggu yang ceria di puncak rabung yang berangin. Laluan sehingga ke puncak rabung mudah ditemui di sebelah kiri jalan melepasi terowong kedua, Laluan ini dibuat untuk memberi laluan ke banglo tersebut.
There is moreover evidence in the Selangor Journal that the construction of the Klang Gates Reservoir, between 1893 and 1895 was preceded by careful waterflow measurements and a survey of the site . Thus a rest house a could have been erected earlier than 1893.
Klang Gates ialah tempat kegemaran pengunjung ke Kuala Lumpur, kerana bukit batu kapur adalah contoh tipikal seumpamanya dan pemandangan sungai, yang mengalir di atas dasar berkerikil di lembah di bawah, adalah pemandangan yang sangat indah. Dengan melalui dua terowong yang menembusi penghalang berbatu pada ketika ini dan mengikuti jalan sejauh seratus ela (100m) lagi, seseorang mendapat pemandangan rabung yang sangat baik, yang di sini dilihat sebagai tembok besar yang melintasi lembah. Adalah mudah untuk melihat mengapa Klang Gates popular. Pemandangan dari tapak banglo adalah pemandangan yang indah di semua arah, Hamparan negara bergulir, dengan lereng bukit berteres Ladang Hawthornden dan lombong kapal korek Ulu Klang sebagai ciri yang menonjol, membawa mata ke arah Kuala Lumpur yang jauh, di mana bangunan Victoria Institution memantulkan cahaya matahari. Di sisi lain rabung itu melihat taji terpencil banjaran utama dan kemudian kaki bukit dan benteng besar banjaran itu sendiri. Ia adalah keadaan yang indah dan sangat berbaloi untuk dikunjungi demi pemandangan sahaja.
Cerun yang lebih rendah ditutupi dengan tumbuh-tumbuhan dan bahagian atasnya kosong dan kelihatan curam. Ia unik kerana saiznya yang kecil serta untuk empat jenis formasi kuarzanya. Permatang ini kaya dengan tumbuh-tumbuhan, menyokong sekurang-kurangnya 265 spesies tumbuhan termasuk 5 yang endemik. Haiwan yang jarang ditemui, serow (kambing gunung), juga ditemui di rabung permatang ini.
Jalan yang menuju ke bawah dari terowong pertama ke gaung sungai, memperlihatkan pemandangan biasa pagi Ahad di tempat perkelahan tercantik yang boleh ditemui dalam jarak sepuluh batu dari Kuala Lumpur. Dahulu tempat mandi ini banyak digunakan oleh orang Eropah, dan ramai orang Eropah telah datang ke sana dari banglo di atas rabung berpesta riang di sungai ini. Gaung sungai, di laluan ini, adalah tempat yang paling menarik untuk berenang, dengan air jernih berpusar di dalam kolam dan 'jeram 'di antara dinding tebing yang tinggi dan berbatu. Terdapat deretan gerai penduduk kampung Melayu yang menjual buah-buahan dan daging manis (mungkin sate).
Dalam tahun 1923, seorang wartawan menulis terdapat mata air panas ketiga berhampiran Kuala Lumpur selain di Dusun Tua dan Setapak.
"Kira-kira 2 1/2 batu lebih jauh dari Klang Gates dan dalam persekitaran hutan yang agak tebal, terdapat aliran air panas, kira-kira tiga kaki dalam dan sepuluh kaki lebar," tulisnya.
“Air di sini sangat panas sehinggakan anda boleh mandi di Setapak dan Dusun Tua dengan mudah, tetapi anda tidak boleh mencelup jari anda di sini. Jarak yang saya lalui ke sungai adalah kira-kira setengah batu, dan saya tidak dapat pergi lebih jauh kerana pertumbuhan pokok renek yang tebal. Saya juga telah melihat muara sungai ini di mana ia bergabung dengan Sungai Klang: ia berbaloi untuk mandi di sini di air bercampur. Selepas bergabung dengan Sungai Klang, air sungai yang panas menjadi sejuk."
Tetapi selepas dekad tahun 1930-an, sungai di bawah gaung sudah sedikit sebanyak dicemari oleh perkampungan Melayu, dan itu, bersama-sama dengan ketakutan 'demam sungai', telah menyebabkan tempat itu kehilangan popularitinya dengan masyarakat Eropah. Walau bagaimanapun, ia masih menjadi pusat peranginan yang sangat digemari oleh masyarakat Kuala Lumpur yang lain. Pemuda pemudi masyarakat Asia masih berbasikal ke Klang Gates pada pagi Ahad, mengambil apa sahaja risiko yang mungkin ada dalam rekreasi mereka. Ia adalah mudah untuk memahami mengapa mereka berbuat demikian. Godaan untuk meninggalkan jalanan Kuala Lumpur yang panas dan bising untuk berenang di sungai dan hutan pasti tidak dapat dilawan jika seseorang tinggal di sebuah bilik bujang di Petaling Street atau Batu Road.
Sebelum tahun 1931, rumah rehat lama itu masih digunakan walaupun cuma sekali sekala. Namun, beberapa tahun kemudian banglo ini ditutup dan sejak itu, “sanatorium” lama di dalam hutan simpan Ampang merupakan satu-satunya tempat yang tinggal. Dalam tahun 1936 sekumpulan orang telak menjejaki laluan ke banglo lama ini yang masih boleh dilihat, bersama-sama dengan sisa banglo percutian yang pernah berdiri di rabung Klang Gates. Walaupun sudah ditumbuhi semak belukar, puing-puingnya dapat dikesan tanpa kesukaran kerana ia berzigzag ke atas cerun melalui semak- semak, Di bahagian atas, mereka menjumpai jubin dan kayu yang telah terbakar di tapak banglo lama, dengan tanda-tanda lain bukti pernah wujud 'kediaman' di sini dalam bentuk nanas tumbuh secara berteres, katil taman dan pelbagai pokok renek berbunga.
|
| Pemandangan indah Permatang Klang Gates atau Klang Gates Ridge |
 |
Kedudukan Bukit Tabur di Klang Gates dalam peta |
 |
| Terowong ke Puncak Klang Gates pada tahun 1908 |
 |
| Aliran sungai di Klang Gates menarik ramai pengunjung sehingga kini |
 |
| Air yang sejuk dan jernih di anak sungai di Klang Gates begitu mendamaikan jiwa dan raga Berikut adalah sebahagian cuplikan keratan akhbar dan jurnal penulisan wartawan daripada beberapa akhbar berbahasa Inggeris di Malaya dan Singapura tentang Klang Gates, suatu masa dahulu: 1914 It is surprising that a sanatorium has never been erected at Klang Gates where, although it is not generally known, there is a boiling sulphur spring at the summit of the rock; and still more surprising that private enterprise has never made use of Dusun Tua where a first class hotel would draw all the tourists who “do” the Malay Peninsula. A scheme for a brewery upon the Langat river above Dusun Tua was mooted some years ago ; but everybody was busy in rubber speculation, and it fell through. 1923 The high ridge of Klang Gates in Selangor consists of a lofty dyke of quartzite running across the valley of the Klang river which has cut its way through the rock. The ridge is about three miles in length, and its highest point is 1,540 feet in height. In many places the top is quite narrow, only a few feet across, and the sides are in most places quite precipitous. It is evidently a quartzite dyke traversing granitic rocks which have long since been eroded away. 1 visited it many period ago and collected there a portion of the peculiar flora on a part o the ridge to the north above the bungalow, which stands high up above the road; and on January 2, 1921, with Mr. C. Boden Kloss and Messrs, Milsum and South of the Agricultural Department ascended the ridge on the south side to Bukit Lompat Bayan, 1,148 feet altitude. On the previous day Mr. Kloss and I had ascended the north side above the bungalow, for some way, and later Mr. Kloss went further up towards Bukit Batu Tabur, the highest point, 1,445 feet high. 1923 A correspondent writes asking if we are aware that there is a third hot water spring near Kuala Lumpur in addition to those at Dusun Tua and Setapak, says the Malay Mail. “About 2 1/2 miles farther on from Klang Gates and in a somewhat thick surrounding of jungle, is a hot water stream, about three feet in depth and ten feet in width,” he writes. “The water here is extremely hot that while yon can easily bathe at Setapak and Dusun Tua, you can't even dip your fingers here. The distance I traversed up stream was about half a mile, and I could not go further owing to thick growth of shrubs. I have also seen the mouth of this stream where it joins the Klang River: it is worth while to bathe here in the mixed waters. After joining the Klang River, the water of the hot stream becomes cold. There are a few Malay houses here and the cart track is muddy and broken down.” It is probable that few people know of this spring for it is only lately that tho road beyond the Klang Gates has been made possible for motoring, and from our correspondent's description it seems as if the spring is only to be reached by walking. He is wrong in thinking that the Dusun Tua springs are cool enough to bathe in at once. It is only possible to do so when the water has been cooled in the pipes bringing it from the spring and by the addition of plenty of cold water. 1928 The bathing pool at Klang Gates is a lovely spot but its surroundings at present are spoiled by traces of numerous picnics, such as dirty paper, old tins, broken cardboard boxes and lime peel. The Honorable Mr. E. C. H. Wolff thinks everyone in Malaya is courteous. Bathers should remember that true courtesy lies in consideration for others and that they should use and not misuse such delightful corners as the Klang Gates pool. 1928 The Boy Scouts have once again proved their value to the community. Last week the “Malay Mail” commented on the wanton spoiling of the Klang Gates bathing pool by the dirty remnants of careless picnic parties. On Saturday a party of Scouts of the VI Selangor Troop went out there and buried many dozens of tins and other rubbish. It is to be hoped that future bathers will follow the good exemple set them and remove all traces of their presence when they leave. 1931 Even now the old rest house is still used occasionally, but it is not many years ago since it, the now vanished bungalow at Klang Gates and the old *“sanatorium ” in the Ampang jungle reserve were the only places to which a community dependent on horse transportation could go for a holiday week-end from Kuala Lumpur. 1932 If they lived in Kuala Lumpur they drove to Dusun Tua and occupied themselves with bathing in the hot springs or rafting down the stream, then delightfully clear but now polluted by kampongs ; or they climbed the cliff on which the Klang Gates bungalow used to stand and admired the view. Neither in Singapore nor Kuala Lumpur did people think it necessary to go more than fifteen miles away for a holiday. 1933 Klang Gates is a favourite place to which visitors to Kuala Lumpur are taken, as the limestone hills are typical examples of their kind and the view of the river, running over its pebbly bed in the valley below, is an exceptionally beautiful one. By going through the two tunnels which pierce the rocky barrier at this point and following the road for another hundred yards one gets a very good view of the ridge, which is here seen as a great wall running across the valley, its lower slopes clothed with vegetation and its upper part bare and apparently precipitous. |
 |
This bungalow was once one of the most popular holiday resorts near Kuala Lumpur before the development of Fraser Hill and the universal use of the motorcar had made people scornful of the lesser pleasures which contented their predecessor. It is easy to see why Klang Gates was popular. The view from the bungalow site is a magnificent one in all directions, An expanse of rolling country, with the terraced hillside of Hawthornden Estate and the messy playground of the Ulu Klang dredge as prominent features, leads the eye towards distant Kuala Lumpur, where the building of the Victoria Institution reflects the sunlight. On the other side the ridge one sees outlying spurs of the main range and then the foothills and massive ramparts of the range itself. It is a wonderful situation and well worth visiting for the sake of the view alone. 1933 After seeing what there was to be seen at the bungalow site we began to explore the narrow crest of the ridge. This is composed of rocky outcrops, with bracken and tufts of grass growing between them, and it only required a touch of purple heather to complete the illusion that we were walking over a bit of Cornish moorland. That, together with the sense of height and space which one obtained on this cliff high above the surrounding country, made it most exhilarating walking. 1933 Afterwards we took the path which leads down from the first tunnel into the river gorge, our intention being to see the usual Sunday morning scene in the prettiest picnic spot to be found within ten miles of Kuala Lumpur. Formerly this bathing place was much used by Europeans, and many a merry party has trooped down to it from the bungalow on the ridge above but nowadays the river above the gorge is contaminated to some extent by a Malay village, and that, together with the fear of river fever, has caused the place to lose its popularity with the European community. However, it is a very favourite resort with the other communities of Kuala Lumpur, as a stack of bicycles on the road and a row of Malay villagers selling fruit and sweet-meats testified at the time of our visit.The gorge of the River, reached by this path, is a most tempting place for a swim, with clear water swirling in pools and rapids ‘between high, rocky walls. When we arrived we found something like thirty Chinese and Malay youths and a few Europeans splashing about and thoroughly enjoying themselves in complete disregard of river fever and leptospirosis and other abominable things that have come in recent years to spoil our enjoyment of the Malayan countryside. 1933 But the youth of the Asiatic communities still cycles out to Klang Gates on Sunday mornings and lightheartedly takes whatever risks there may be in their recreation. It is easy to understand why they do so. The temptation to leave the hot and noisy streets of Kuala Lumpur for a dip in a jungle stream must be irresistible if one lives in a single room in Petaling Street or Batu Road. In a properly ordered civilization, needless to say, the local municipality would have provided a public swimming pool long before this, but as a municipality cannot function generously and progressively without a strong municipal pride and patriotism, and as there are only the faintest stirrings of such sentiments in the conglomeration of Government transients and foreign-born inhabitants which forms the population of present-day Kuala Lumpur, we shall probably “have to resign ourselves to making the best of Klang Gates for a long time to come. 1936 Kuala Lumpur is fortunate in having so beautiful a place within an afternoon’s motoring or cycling. A tunnel carries the road through the base of a high limestone ridge, and beyond is a little valley with a clear stream purling over sand and pebbles and Malay houses on its banks. For those who are interested in the pioneering history of the F.M.S,, Klang Gates has a peculiar attraction, for it stands on the old route over the main range via Ginting Bidal. This bridle-path, which is still upkept by the Forest Department, was used before the Gap and Ginting Simpah roads were constructed. 1936 Travelers had to scramble over the Klang Gates ridge before the tunnel was made, and the old path can still be seen, together with the remains of the holiday bungalow in which Sir Frank Swettenham and many another spent cheery week-ends on the breezy summit of the ridge. Empangan Klang Gates (English: Klang Gates Dam) terletak di Ulu Klang dalam daerah Gombak, Selangor yang merentangi Sungai Klang.. Ia juga dikenali sebagai Empangan Bukit Tabur. Disiapkan pada tahun 1958, empangan ini sebagai salah satu projek dari Projek Nasional Malaysia dan merupakan empangan pertama dan tertua di Malaysia untuk bekalan air. Ia adalah empangan gerbang konkrit dengan alur tumpahan di tengah. Takungan empangan itu merupakan salah satu sumber air minuman utama penduduk di Lembah Klang, di mana terletaknya ibu negara, Kuala Lumpur. Kapasiti empangan ialah 25,104 juta liter. Loji rawatan air Bukit Nanas mengambil air mentah dari takungan ini dan menghasilkan 145 juta liter air terawat setiap hari. Selain sebagai empangan, lebihan dari tadahan air di sini akan disalurkan kawasan rekreasi Klang Gate.  Empangan Klang Gates ketika dalam pembinaan  Kedudukan Empangan Klang Gates dan kawasan sekitarnya sebelum ditelenggami air akibat terbentuknya tasik buatan di sana  Pemandangan Empangan Klang Gates kini Klik link di bawah untuk maklumat lanjut daripada Arkib Negara Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : PERSEKUTUAN - JABATAN Sumber : Tarikh : 3 AUG 1959 Jenis Rekod : IMEJ No Penerimaan : 2001/0026861W Hit : 140 Subjek : TEMPAT Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 22 APR 1908 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0141830W Hit : 67 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 22 DEC 1892 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0036363W Hit : 62 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 25 APR 1959 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0290224W Hit : 45 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 11 NOV 1902 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0105536W Hit : 35 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 26 JAN 1908 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0140354W Hit : 34 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 22 JUN 1893 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0042838W Hit : 33 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 7 OCT 1902 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0104922W Hit : 33 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 30 JUN 1896 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0063789W Hit : 31 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 3 DEC 1951 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0301034W Hit : 26 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 18 DEC 1900 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0095916W Hit : 26 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 14 MAR 1912 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0162409W Hit : 25 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 8 MAY 1902 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0102211W Hit : 25 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 26 NOV 1896 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0066741W Hit : 22 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 22 DEC 1892 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0036437W Hit : 22 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 8 JAN 1894 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0048284W Hit : 20 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 17 JAN 1893 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0036989W Hit : 19 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 9 NOV 1910 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0154408W Hit : 19 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 26 SEP 1898 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0079157W Hit : 19 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 10 JUL 1909 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0148566W Hit : 18 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 31 DEC 1908 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0146039W Hit : 15 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Genting Bidai Sanatorium Laluan rentas banjaran atau gunung ini kebiasaanya melibatkan laluan lembah dan genting (pass). Ini laluan paling mudah kerana lembah dan genting kebiasaanya adalah laluan terendah adalah diantara dia puncak bukit atau gunung. Selain itu ia selalunya menjadi laluan aliran sungai serta tempat permulaan sesuatu anak sungai. Maka begitu jugalah dengan keadaan Genting Sempah dan Genting Bidai. Dari Bentong, jika menelusuri Sungai Benus ke arah Banjaran Titiwangsa maka akan ia akan sampai ke kawasan Janda Baik. Dari Janda Baik boleh terus ke Genting Bidai dan turun ke Hulu Sungai Klang hinggalah ke Kampung Kemensah. Melihat ke arah Timur Laut dari Kuala Lumpur satu-satunya jurang yang boleh dilihat di banjaran gunung utama ialah laluan Genting Bidal yang terserlah jelas dari atas kemuncak di Klang Gates. Genting Bidai ialah pelana di Pahang dan mempunyai ketinggian 977 meter. Genting Bidai terletak berhampiran dengan bandar Bukit Tingg dan berdekatan kawasan Janda Baik Pada zaman dahulu Genting Bidai yang terletak adalah laluan yang lebih terkenal berbanding laluan Genting Sempah. Dikhabarkan bahawa laluan atau denai tersebut agak lebar dan membolehkan lembu atau kuda untuk melaluinya. Semasa Perang Klang (Perang Saudara Selangor 1867 - 1874), Tengku Kudin telah meminta bantuan ketenteraan dari Pahang bagi mengalahkan Raja Mahadi. Laluan yang digunakan oleh 1,000 orang tentera Pahang untuk datang membantu Tengku Kudin di Selangor adalah dengan menggunakan laluan Genting Sempah dan Genting Bidai. Di Genting Bidai inilah dikatakan Datuk Bahaman menyimpan bekalan makanan sewaktu angkatan tentera Pahang terlibat dengan Perang Klang dan menjadikannya lokasi kubu peninjau. Pada hari-hari awal penjajahan Inggeris, Genting Bidal adalah satu-satunya laluan yang diketahui melalui pergunungan ke Pahang. Dari kejiranan kampung Setapak, jalan kekang yang baik berpusing di sekitar lereng bukit. melintasi rusuk Gunung Bangkong, dan seterusnya melalui celah dan menuruni lembah Cheringking ke Bentong. (Bukit Bangkong (1 039m/3 409ft d.p.l.) ialah sebuah gunung di Malaysia. Penonjolan ialah 170m/558kaki). Satu lagi perkara yang menarik tentang Genting Bidai ialah salah seorang penanam perintis yang terkenal, Encik F. A.Toynbee, cuba menanam kopi di atas bukit di sana (ketinggian 200 kaki) tetapi meninggalkan projek itu pada tahun 1885 kerana keengganan Kerajaan Selangor untuk membina jalan yang baik ke sana. Laluan Genting Bidai untuk masuk ke Pahang nampaknya terus digunakan buat beberapa lama selepas itu, malah laluan kekang itu masih dijaga oleh Jabatan Hutan. Dikatakan bahawa di suatu tempat di sepanjang garisan laluan itu terdapat kawasan tanah yang berkeluasan kira-kira satu batu persegi dan pada ketinggian yang agak tinggi telah diwartakan oleh Kerajaan untuk boleh digunakan untuk ladang tenusu atau stok pada masa hadapan, Laluan ini memberikan komunikasi dengan pusat perlombongan di Bentong, dan pada masa Pemberontakan Pahang (1891-1895),sebuah benteng dibina di Genting Bidai dan dikendalikan oleh Polis Selangor terutamanya setelah pemberontak telah menghantar orang-orang ke sebelah Selangor dan menembak mati dua anggota polis Sikh yang baharu pulang dari kubu mereka ke Kuala Lumpur. Peristiwa Itu berlaku kira-kira tujuh batu dari laluan di sebelah Selangor, membuktikan para pejuang pemberontak semakin hampir ke Kuala Lumpur tanpa diketahui umum. Jarak dari Kuala Lumpur ke laluan Genting Bidai itu hanya lebih dua puluh dua batu; lapan batu yang pertama di atas jalan yang baik dan untuk beberapa batu lagi kuda boleh digunakan; selepas itu mereka perlu berjalan kaki. Ramai pengembara pasti berhenti seketika dan merenungkan perjalanan sukar yang terbentang di hadapannya jika dia mahu tidur di banglo perhentian Genting Bidai malam it itu. “Pemandangan dari Genting sangat indah. Pada hari yang indah seperti itu di mana kami berada di sana, Selat Klang, Bukit Jugra dan mercu tanda lain jelas kelihatan. Dan banyak rumah dan bangunan awam di Kuala Lumpur mudah dibezakan."  1/2 Surat tentang penjagaan banglo sanatorium dan kawasan rekreasinya di Genting Bidai dalam tahun 1896  2/2 Surat tentang penjagaan banglo sanatorium dan kawasan rekreasinya di Genting Bidai dalam tahun 1896 Dalam tahun 1936, "Banglo di situ sudah tidak lagi berbumbung, dan pengembara terpaksa bermalam di dapur." Kini, laluan tersebut bersaiz laluan kereta kuda, masih wujud cuma sudah tertutup dengan pokok hutan. Tiada lagi yang berulang alik ke Pahang menggunakan laluan ini kecuali oleh pegawai dan renjer hutan di kedua-dua belah sempadan Selangor dan Pahang serta kumpulan-kumpulan pengembara dan pendaki muda yang ingin menelusuri laluan tua ini.  Peta menunjukkan kedudukan Genting Bidai di sempadan Pahang-Selangor yang pernah menjadi laluan utama ke Pahang suatu masa dahulu Berikut adalah sebahagian cuplikan keratan akhbar dan jurnal penulisan wartawan daripada beberapa akhbar berbahasa Inggeris di Malaya dan Singapura tentang Genting Bidai, suatu masa dahulu: 1933 Soon we came to a well defined track leading up the ridge from the Kuala Lumpur and going down the other, and we decided that this was in all probability the old bridle-path which led over the mountain pass of Ginting Bidai from Selangor into Pahang. This route was much used at one time, before the present Ginting Simpah road, ten miles to the north, gave communication with the mining centre of Bentong, and at the time of the Pahang Rebellion a stockade was built at Ginting Bidai and manned by Selangor police. What is more, the rebels actually sent men over on to the Selangor side of the range and shot dead two Sikh police who were returning from the stockade to Kuala Lumpur. That happened about seven miles from the pass on the Selangor side, so that rebel skirmishers got nearer to Kuala Lumpur than is generally known. 1933 Another interesting thing about Ginting Bidai is that one of the best known pioneer planters, Mr. F. A.Toynbee, tried to grow hill country coffee up there (the elevation 200 feet) but abandoned the project in 1885 to the refusal of the Selangor Government to keep up the road. That was the explanation given at the time but it is difficult to understand, as the Ginting Bidai route into Pahang was apparently used for some time after the date mentioned, and in fact the bridle-path is still kept up by the Forests Department. It is said that somewhere along the line of that path there is a valuable area of level land about a mile square and at a comparatively high elevation. It has been reserved by Government and may be used for a dairy or stock farm in the future., The point at which the bridle-path crosses the Klang Gates ridge (the tunnels were not made until much later) gives a fine view of the hills beyond, and many a traveller must have stopped there and reflected upon the arduous walking which lay ahead of him if he wished" to sleep in "the Ginting Bidai halting bungalow that night. The distance from Kuala Lumpur to the pass was just over twenty-two miles, but the first eight could be cover in a trap over a good road and for some miles further ponies could be used; after that footslogging was necessary. 1936 Looking north-east from Kuala Lumpur the only visible gap in the main mountain range is the Ginting Bidal pass which stands out cleariy above the great rock bastions of Klang Gates. Here, and in the flanking mountains, the Klang River rises and pours down In a dozen torrents to converge and storm the narrow gorge on the Gates. 1936 “The bungalow (writes Mr. Meikle) was already roofless, and the travellers had to spend the night in the kitchen.” (Query :—was Mr. Q .leading a Diogenes-like existence in a roofless house ?). “The view from the Ginting Is magnificent. On a fine day like that on which we were there, Klang Straits, Jugra Hill and other landmarks are clearly visible. And many of the houses and public buildings in Kuala Lumpur were easily distinguished. It was upon Mr. Meikles times and distances, with a generous allowance for the present state of the track, that John Davis and I calculated our journey. We had several years been anxious to make the trip and when, in June, 1936, Davis stumbled on the bridle-path on the foothills near Kuala Sleh we wasted little time in making our arrangements. At midday on 18th July. 1936, we left Kuala Lumpur with three young Malays; Osman, Mat and Lewat. We carried In packs our bedding, spare clothing, and food for a day and a half. We went by car to Kuala Sleh Waterworks at the end of the Klang Gates Road. There we dismissed the driver with Instructions to await us the following evening at the 79th mile. On leaving the waterworks we followed up a small stream and then climbed an exceedingly steep hillside until we came to the old road. This was a broad ledge cut into the side of the hill and well banked up on the outside.
Klik link di bawah untuk maklumat lanjut daripada Arkib Negara Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 5 MAY 1893 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0046142W Hit : 42 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 22 AUG 1884 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0003528W Hit : 30 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 16 MAY 1892 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0031899W Hit : 29 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 28 APR 1893 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0041670W Hit : 27 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 1 SEP 1892 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0034192W Hit : 26 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 18 OCT 1893 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0044857W Hit : 26 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 10 MAR 1896 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0062234W Hit : 22 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. Tajuk : Kategori : ARKIB AWAM Subkategori : NEGERI Sumber : Tarikh : 24 JAN 1892 Jenis Rekod : DOKUMEN No Penerimaan : 1957/0029665W Hit : 19 Subjek : DOKUMEN Lokasi : IBU PEJABAT × NotifikasiHarap maaf! Untuk menambah bahan ini tuan/puan perlu log masuk/pendaftaran baru. |
Tiada ulasan:
Catat Ulasan