Sejarah Menarik Jabatan Perubatan dan Kesihatan Negeri Sembilan

Salam buat semua. Syukur Alhamdulillah, bertemu lagi kita di alam maya ini. Semoga Allah merahmati ita semua dan dipermudahkanNya segala urusan. Atok dan Wan baru sahaja balik dari menziarahi saudara di Kulim sambil berjalan-jalan makan angin di negeri tersebut hingga ke Perlis. Alhamdulillah pertemuan kami dengan mereka (sepupu Wan) itu berjalan lancar. Cumanya perjalanan kami yang jauh itu, dari Cyberjaya ke Kulim memakan masa sehingga ke larut malam. Tambahan pula laluan WCE ini terutama di Bruas ke Taiping agak 'keras' sehinggakan cucu Atok yang baru berumur 8 bulan diganggu-kacau oleh pontianak jalanan di sana. 

Mungkin juga kerana highway itu membelah hutan dan ladang kelapa sawit yang luas ketika kami melintas kawasan tersebut. Menangis sepanjang malam dia. Maka ayat demi ayat suci Alquran kami bacakan sehingga senyap dan tertidur lena dia, kira-kira jam 4 pagi. Disebabkan kami semua turut berjaga sepanjang malam, maka rancangan ke Pasar Tani Baling yang sepatutnya pada pagi Ahad itu terpaksalah kami batalkan memandangkan kami kekurangan tidur. Walau apapun yang kita rancang, segalanya ditentukan Allah SWT.

Nasihat Atok kepada korang, pergilah ziarah saudara mara yang dekat mahupun yang jauh sama ada ketika mereka sihat atau sakit, kerana merapatkan silaturahim itu tuntutan agama, dan insya Allah perjalanan kita itu tercatat setiap pusingan roda kenderaan itu satu pahala.

Entri Atok kali ini bukan pasal pelacur lagi dah. Kali ini kita bercerita tentang mereka yang memastikan pelacur atau sesiapa sahaja di Negeri Sembilan ini mendapat rawatan ketika sakit, mendapat khidmat nasihat tentang penjagaan diri, kebersihan komuniti dan sebagainya, agar rakyat terus sihat dan negeri terus makmur. Jabatan Kesihatan Negeri Sembilan (JKNNS) terus memainkan peranan dan menjalankan amanahnya dengan cemerlang, mengatasi beberapa negeri lain di Tanah Melayu ketika itu dan Malaysia kini.

Atok dedikasikan penulisan Atok kali ini sebagai penghormatan kepada seluruh warga kerja JKNNS terutamanya kepada M.A Amin, Jururawat Ain serta Pegawai Eksekutifnya, Puan Alisa yang kebetulan menjadi jiran dan kenalan Atok sekeluarga di Seremban ini. So, korang bacalah sejarah kesihatan dan perubatan Negeri Sembilan ini sehinggalah ke hari ini. Kepada golongan frontliner ini, Atok ucapkan selamat bertugas dan semoga Allah membalas pengorbanan dan usaha kalian dengan keampunan dan redha Allah serta dimasukkan ke dalam syurgaNYa. Amin, amin ya rabbal alamin. Komen dan hubungi Atok sama ada dalam ruang komen di bawah atau emailkan sahaja di syedalsagaff@gmail.com. Adios, Bye-bye, pleasant reading.

Pengenalan

Jabatan Kesihatan Negeri Sembilan (JKNNS) berperanan sebagai agensi utama dalam pembangunan dan penyampaian perkhidmatan kesihatan awam di negeri ini sejak akhir abad ke-19. Pada era kolonial, JKNNS menumpukan kepada pengurusan hospital utama dan daerah serta kawalan penyakit berjangkit seperti malaria, beri-beri, kolera, dan tuberkulosis, termasuk pemeriksaan kesihatan pekerja ladang dan pelajar sekolah. 

Selepas merdeka, peranan jabatan diperluas kepada pembangunan pusat kesihatan luar bandar, pembukaan wad pakar, pengurusan penyakit awam yang lebih kompleks, dan pengurusan wabak besar seperti SARS, H1N1, dan COVID-19 melalui saringan, kuarantin, dan program vaksinasi. Selain itu, JKNNS mengurus sistem rekod perubatan digital, pelaporan kes, latihan kakitangan, logistik hospital, serta koordinasi dasar perubatan dan tindak balas kecemasan. Hari ini, jabatan ini menjadi tonggak utama dalam memastikan kesejahteraan dan keselamatan kesihatan rakyat Negeri Sembilan.

A. Sejarah  Jabatan Kesihatan Negeri Negeri Sembilan

i.  Perkembangan Institusi Kesihatan dan Perubatan di Negeri Sembilan (1880-1890)

Antara tahun 1880 hingga 1900, Negeri Sembilan mula meletakkan asas awal sistem penjagaan kesihatan dalam konteks pemerintahan kolonial yang masih belum tersusun. Pertumbuhan pesat sektor perlombongan serta pembukaan ladang getah dan kopi telah menarik kemasukan ribuan buruh dari India dan China, sekali gus mewujudkan penempatan padat di kawasan seperti Jelebu, Rasah dan Seremban. Keadaan tersebut menyumbang kepada penularan wabak utama seperti cacar, malaria, beri-beri dan kolera, yang menyebabkan kadar kematian yang tinggi, khususnya dalam kalangan buruh imigran. Wabak cacar menjadi begitu serius sehingga pihak kolonial memperkenalkan vaksinasi awal secara paksa di beberapa kawasan perlombongan sebagai langkah pencegahan.

Pada sekitar tahun 1880-an, kemudahan kesihatan di Seremban masih bersifat sementara dan terhad. Hospital terawal yang dikenali sebagai Pauper Hospital telah didirikan untuk memberikan rawatan asas kepada buruh imigran India dan Cina yang bekerja di ladang-ladang getah dan lombong. Lokasinya dipercayai terletak berhampiran Bukit Zamrud, iaitu kawasan tinggi berhampiran pusat pentadbiran kolonial. Hospital ini hanya menyediakan wad ringkas, dengan rawatan diberikan oleh dresser (pembantu perubatan) dan sesekali dikunjungi oleh doktor keliling (visiting medical officer).

Pada masa yang sama, tiada hospital besar kerajaan yang wujud secara formal sehingga akhir 1880-an. Rawatan kesihatan ketika itu diberikan melalui hospital ladang, rumah tahanan dan penjagaan asas oleh Hospital Assistant yang dilatih dari India.

Laporan Straits Times Weekly bertarikh 12 April 1884 mencatat bahawa sebuah hospital baharu lengkap dengan kuarters doktor telah siap dibina dan diduduki di Seremban. Pada masa yang sama, projek pembangunan lain seperti Residensi baharu, rumah kastam dan jeti pendaratan di Pengkalan Kempas turut disiapkan sebagai sebahagian daripada usaha memperkukuh infrastruktur pentadbiran kolonial di Negeri Sembilan. Walaupun pembinaan penjara dan rumah untuk Penguasa Kerja Raya terpaksa ditangguhkan ke tahun berikutnya, laporan tersebut jelas menunjukkan bahawa sejak awal abad ke-19, kerajaan kolonial sudah mengiktiraf kepentingan penyediaan kemudahan kesihatan seperti hospital sebagai komponen utama dalam struktur pentadbiran dan pembangunan di Seremban.

Laporan Pinang Gazette bertarikh 11 Mei 1886 memberikan gambaran jelas tentang keadaan awal Hospital Am di Seremban dan perkhidmatan kesihatan kolonial di Negeri Sembilan. Pada tahun tersebut, sebanyak 350 pesakit dalam dan jumlah yang hampir sama bagi pesakit luar telah dirawat, dengan penyakit utama ialah beri-beri yang mencatatkan 70 kes dan 15 kematian, kebanyakannya melibatkan buruh Cina. Statistik menunjukkan peningkatan kes beri-beri berlaku antara Mac hingga Julai sebelum menurun selepas perubahan musim monsun kedua. 

Laporan juga mencatatkan pelantikan Mr. W. H. B. Moore sebagai pengganti kepada Apothecary Forseth, yang kematiannya pada Ogos menyebabkan jabatan perubatan terjejas sebelum Moore memperbaikinya. Dari aspek kesihatan awam, program vaksinasi dijalankan antara September hingga Disember melibatkan 130 individu, namun hanya 76 kes berjaya sepenuhnya. Untuk menangani penolakan masyarakat terhadap vaksin, pihak berkuasa mengedarkan risalah dalam Bahasa Melayu kepada para penghulu, menjelaskan kepentingannya. 

Berikut graf visual menunjukkan trend penyakit utama di Negeri Sembilan antara 1880–1890: beri-beri mencatat peningkatan ketara sekitar pertengahan dekad, malaria dan kolera menunjukkan fluktuasi, manakala cacar meningkat perlahan tetapi menjadi perhatian serius bagi pihak kolonial. Graf ini memberi gambaran jelas bagaimana wabak berkait dengan kepadatan buruh dan perubahan musim.

Berikut ialah jadual analisis trend penyakit di Negeri Sembilan bagi tempoh 1880–1890 berdasarkan maklumat yang disediakan:

ii.  Perkembangan Institusi Kesihatan dan Perubatan di Negeri Sembilan (1891-1900)

Langkah penting seterusnya berlaku pada tahun 1891 dengan penubuhan sebuah “Pauper Hospital” di Seremban, khusus untuk merawat golongan miskin dan buruh Asia. Ia merupakan fasiliti kesihatan awam pertama di Seremban dan beroperasi tanpa pengawasan tetap pegawai perubatan Eropah – hanya digerakkan oleh kakitangan tempatan bukan doktor.

Dalam dekad yang sama, struktur kesihatan awam mula dibentuk secara lebih sistematik. Kerajaan British memperkenalkan pemeriksaan sanitasi dan menguatkuasakan peraturan kebersihan di kawasan kediaman, rumah tumpangan dan premis perniagaan. Pegawai perubatan kolonial seperti Dr. J. De Silva dan Dr. B. N. Sen turut ditempatkan secara sementara di Negeri Sembilan ketika wabak besar melanda.

Pada 29 Ogos 1893, sejumlah $600 telah dipindahkan daripada peruntukan “Ratious Medical Comforts Seremban” ke peruntukan yang sama bagi daerah Jelebu. Peruntukan medical comforts merujuk kepada bekalan kesihatan tambahan seperti makanan bernutrisi, selimut, ubat-ubatan dan keperluan klinikal asas yang disediakan untuk hospital atau dispensari. Pemindahan ini menunjukkan bahawa kerajaan negeri (melalui Pejabat Setiausaha Kerajaan Selangor yang ketika itu masih menyelia Negeri Sembilan) menilai berlaku peningkatan keperluan rawatan di Jelebu – kemungkinan akibat peningkatan kes penyakit seperti malaria atau jangkitan dalam kalangan buruh lombong dan ladang. 

Pada masa yang sama, penggunaan peruntukan di Seremban dilihat rendah atau mencukupi, lalu membolehkan sejumlah dana dialihkan tanpa menjejaskan perkhidmatan kesihatan di ibu negeri. Perpindahan sebegini turut mencerminkan mekanisme fleksibel pengurusan kewangan perubatan pada era kolonial, di mana sesuatu daerah yang lebih memerlukan akan diberi keutamaan berdasarkan penilaian semasa.

Laporan Parliamentary Papers sekitar tahun 1891–1894 memberikan gambaran mendalam tentang keadaan perkhidmatan kesihatan awam di Negeri Sembilan, khususnya di Hospital Seremban dan Jelebu. Pada waktu itu, seramai 3,717 pesakit telah menerima rawatan di hospital, termasuk 1,526 pesakit dalam dan 2,191 pesakit luar. Kadar kematian keseluruhan adalah setinggi 10.3%, dan hospital Seremban dilihat lebih berfungsi sebagai tempat penjagaan bagi warga tua dan uzur, khususnya golongan pauper Cina. 

Penyakit beri-beri merupakan antara masalah utama, dengan jumlah kes yang tinggi setiap tahun – sebanyak 258 kes pada tahun 1891, 169 pada 1892, 300 pada 1893 dan 273 pada 1894. Kadar kematian akibat beri-beri adalah sekitar 10.7% secara purata, dengan kes komplikasi mencatatkan kadar kematian setinggi 37%. Oleh kerana tiada rawatan khusus ditemui, rawatan hanya bersifat rutin seperti pemakanan dan tonik. Dr. Braddon mencadangkan agar kerajaan membina hospital khas berhampiran pantai, seperti di Port Dickson, kerana perubahan iklim laut dipercayai lebih berkesan dalam mempercepatkan pemulihan pesakit beri-beri serta menjimatkan kos rawatan jangka panjang.

Pada tahun 1893, keadaan kesihatan di Negeri Sembilan dilaporkan memuaskan dan bebas daripada wabak besar. Hospital Kuala Pilah merawat seramai 200 pesakit dengan kadar kematian 9.5%, manakala Hospital Tampin merawat 561 pesakit. Perkhidmatan pesakit luar turut meningkat, dengan lebih 4,000 pesakit dirawat di Tampin dan lebih 2,500 di Kuala Pilah. 

Menjelang 1894, kesihatan awam masih stabil tanpa sebarang wabak. Hospital Kuala Pilah merawat 338 pesakit dengan kadar kematian menurun kepada 4.73%, sementara Hospital Tampin merawat 700 pesakit dan mencatat peningkatan lebih 20% bagi pesakit luar. Dispenseri Sri Menanti mencatat kejayaan dengan lebih 1,200 orang menerima rawatan, dengan sokongan daripada Yam Tuan, dan sebuah dispenseri baharu dirancang di Rembau. Seramai lebih 400 orang berjaya divaksin walaupun menghadapi kekurangan kakitangan. Pada tahun yang sama, penyatuan Negeri Sembilan, Sungei Ujong, dan Jelebu diluluskan, dengan seorang Residen dan seorang Residency Surgeon tunggal ditugaskan untuk mentadbir seluruh konfederasi. Selain itu, Jalan Kuala Pilah–Bukit Putus siap dibina dan berfungsi sebagai penghubung penting ke kawasan pedalaman.

Pada awal Oktober 1894, Ahli Farmasi Hospital Kerajaan Tampin telah mengemukakan satu laporan rasmi kepada Pegawai yang ditugaskan mentadbir Negeri Sembilan. Laporan tersebut – yang didaftarkan sebagai 1957/0427247W melalui Pejabat Setiausaha Kerajaan Negeri Sembilan – menyampaikan maklumat terperinci berhubung keadaan kesihatan awam di Tampin sepanjang bulan September 1894. Selain menyenaraikan jumlah pesakit luar yang hadir untuk mendapatkan rawatan, laporan itu turut menjelaskan purata harian pesakit sakit (daily average sick) serta peratusan kadar kematian yang dicatatkan di Hospital Kerajaan Tampin.

Penyerahan laporan ini bukan sahaja memenuhi keperluan tatacara pentadbiran kolonial, tetapi juga menggambarkan kecenderungan pihak kerajaan untuk bergantung pada statistik kesihatan demi merancang keperluan peruntukan serta menilai keupayaan hospital daerah. Dalam konteks Tampin, penekanan terhadap data pesakit luar menunjukkan bahawa hospital tersebut berperanan penting bagi penduduk tempatan, terutamanya pekerja ladang dan pelombong yang sering terdedah kepada penyakit endemik seperti malaria, dysentery, dan pelbagai jangkitan tropika. Dengan membentangkan purata harian pesakit serta kadar kematian, ahli farmasi berusaha memberikan gambaran tepat tentang beban kerja hospital dan tahap keberkesanan rawatan yang disediakan.

Secara keseluruhan, laporan ini mencerminkan kedudukan Hospital Kerajaan Tampin sebagai nod penting dalam jaringan perkhidmatan kesihatan negeri dan bagaimana data kesihatan mula dijadikan asas dalam pembuatan keputusan pentadbiran pada hujung abad ke-19.

Laporan Kesihatan beberapa tempat di Negeri Sembilan pada tahun 1894.

Mulai 1895, Seremban telah berkembang sebagai ibu pejabat pentadbiran Negeri Sembilan yang moden, di mana terletaknya pejabat Residen British dan ketua-ketua jabatan negeri. Dengan penggabungan pentadbiran daerah seperti Jelebu, Kuala Pilah, dan Tampin, satu struktur pemerintahan pusat telah dibentuk, membolehkan penjimatan tenaga kerja kerana jabatan negeri tidak perlu menggandakan pegawai di setiap daerah. 

Pusat pentadbiran ini turut disokong oleh sistem jalan raya kelas pertama yang menghubungkan Seremban ke Port Dickson dan ke kawasan estet kopi di Bukit Berembun serta daerah-daerah perlombongan seperti Setul dan Beranang. Selain itu, Pengkalan Kempas di Sungai Linggi dan sambungan rel ke Port Dickson telah memacu kegiatan eksport dan ekonomi kolonial. Sistem perhubungan dan perdagangan turut diperkukuh dengan adanya pelancaran subsidi ke Melaka dan jalan darat ke Lubok China. Dalam hierarki pemerintahan Negeri Sembilan ketika itu, struktur Dewan Negeri terdiri daripada Presiden, iaitu Tunku Mohamed bin Al Morhan, Yam Tuan Besar Sri Menanti (Tunku Antah), Residen British, serta para Dato Penghulu dan pembesar dari setiap daerah seperti Sungei Ujong, Johol, Tampin, Linggi, Rembau dan Jelebu. 

Keadaan kesihatan awam juga diperhatikan dengan teliti. Untuk menangani penyakit beri-beri yang endemik, sebuah sanatorium baharu didirikan di Port Dickson pada tahun 1896 bagi pesakit dari Selangor dan Negeri Sembilan. Pada tahun berikutnya, Port Dickson menyambut pembukaan Hospital Beri-beri yang terletak berhampiran pantai. Majlis pembukaan hospital ini diiringi dengan acara perayaan seperti tarian, konsert, dan aktiviti santai lainnya. Hospital ini telah dibina pada 1895. Hospital Port Dickson pada awalnya adalah Hospital Beri- Beri (Sumber Arkib Negara). 

Pada 21 September 1895, satu laporan rasmi dihantar dari Pejabat Setiausaha Kerajaan Negeri Selangor kepada British Resident, melalui pegawai yang dikenali sebagai Resident Servant. Laporan ini membincangkan cadangan pembinaan dua institusi perubatan, termasuk hospital khusus bagi penyakit beri-beri di Port Dickson. Dokumen itu bukan sahaja menekankan kos pembinaan awal, tetapi turut menyentuh kos penyelenggaraan jangka panjang, menunjukkan bahawa pentadbiran kolonial pada ketika itu sudah mula mengutamakan perancangan kewangan berterusan sebelum melaksanakan projek kesihatan awam.

Kehadiran hospital beri-beri di Port Dickson berkait rapat dengan keadaan kesihatan penduduk tempatan dan pekerja ladang serta pelombong yang sering terdedah kepada kekurangan vitamin B1 (thiamine), punca utama penyakit ini. Pembukaan hospital khusus mencerminkan kesedaran pihak pentadbiran tentang kepentingan rawatan khusus untuk penyakit tropika yang memberi kesan serius kepada produktiviti buruh dan kesejahteraan komuniti. Laporan ini juga menonjolkan peranan pegawai kolonial tempatan dalam menilai keperluan kesihatan, menyusun anggaran kos, dan membuat cadangan strategik kepada British Resident bagi kelulusan pelaksanaan.

Pembinaan hospital beri-beri di Port Dickson bukan sahaja menyumbang kepada rawatan pesakit, tetapi juga menandakan permulaan usaha pentadbiran kolonial dalam mewujudkan rangkaian hospital berstruktur yang dapat menampung keperluan kesihatan awam pada hujung abad ke-19.

Cadangan untuk membina sebuah hospital tetap di Bukit Rasah mula dikemukakan sekitar tahun 1896, tatkala laporan-laporan awal seperti Federated Malay States Medical Reports mula merekodkan statistik kematian dan jenis penyakit yang menyerang penduduk. Semua perkembangan ini menandakan permulaan era sistem kesihatan negeri yang lebih tersusun, yang kemudiannya berkembang secara lebih formal selepas tahun 1900.

Pada tahun 1896, keadaan kesihatan di Negeri Sembilan dilaporkan memuaskan dengan pengurusan hospital yang dianggap “cukup baik”, khususnya dalam rawatan penyakit beriberi, di mana perancangan untuk mendirikan sebuah hospital pemulihan di tepi laut di Port Dickson sedang dipertimbangkan. Negeri ini masih bergantung kepada pertanian sebagai sumber ekonomi utama, manakala pembangunan lombong bijih timah terhalang oleh kekurangan pelaburan. Infrastruktur kesihatan kolonial pada masa itu masih terhad, namun kemajuan dicatat melalui pembinaan jalan raya menghubungkan Seremban ke Kuala Pilah melalui Bukit Putus, yang penting bagi proses penyatuan pentadbiran Negeri Sembilan, Sungai Ujong dan Jelebu. Dalam bidang veterinar, sejumlah dana diperuntukkan untuk memperkenalkan teknik vaksinasi rinderpest bagi melindungi lebih 11,357 ekor kerbau dan lembu yang bernilai tinggi kepada ekonomi tempatan.

Pada tahun yang sama, kadar kematian keseluruhan dianggarkan 26 per 1,000, dengan komuniti India mencatat kadar 68 per 1,000, manakala seramai 4,007 pesakit dirawat di hospital dengan 184 kematian (kadar 4.59%). Penyakit utama penyebab kematian ialah cirit-birit (20%), disentri (17%), anemia (7.24%), beri-beri (4.61%) dan demam/malaria (<2%), sementara penyakit tertinggi bagi jumlah kemasukan ialah beri-beri (304 kes per 1,000) dan malaria (233 kes per 1,000). 

Usaha khusus turut dirancang untuk menangani malaria, di mana Dr. Braddon mencadangkan pengedaran ubat quinine secara sistematik melalui ketua kampung, anggota polis tidak berpangkat dan guru sekolah. Kadar kematian akibat disenteri menunjukkan penurunan ketara berbanding tahun sebelumnya, dipercayai hasil penggunaan kaedah rawatan tempatan yang lebih berkesan.  Malaria dikenal pasti sebagai punca utama kematian luar hospital, dan cadangan pengedaran quinine melalui penghulu dan guru dilaksanakan. Usaha inokulasi rinderpest diperkenalkan untuk melindungi ternakan, dan cadangan hospital tepi laut di Port Dickson disediakan khusus untuk rawatan beri-beri.

Pada 14 Oktober 1898, akhbar Malay Mail memuji Port Dickson sebagai "Brighton Semenanjung Tanah Melayu yang akan datang." Sanatorium di Port Dickson telah ditubuhkan oleh Kerajaan Negeri Sembilan, sementara Kerajaan Negeri-Negeri Selat memberi izin untuk pembinaan hospital beri-beri berdekatan. Namun, sanatorium tepi laut seperti ini sesuai bagi sesetengah individu sahaja.

Laporan kesihatan tahun 1898–1899 memperlihatkan peningkatan signifikan jumlah pesakit dalam hospital. Pada tahun 1899, seramai 4,007 pesakit telah dirawat dengan 184 kematian direkodkan, berbanding 3,128 kes dengan 189 kematian pada tahun sebelumnya. Kos rawatan purata harian bagi setiap pesakit dianggarkan 27 sen, termasuk semua caj. Peningkatan jumlah pesakit ini sebahagian besarnya dipengaruhi oleh dasar baharu kerajaan yang memperluaskan kemudahan rawatan percuma kepada buruh estet. Kadar kematian hospital secara keseluruhan dicatatkan pada 4.59 peratus.

Laporan Perubatan di Negeri Sembilan mengikut kaum dalam tahun 1899

Dianggarkan kadar kematian keseluruhan ialah 26 per mille, namun angka ini meningkat drastik kepada 68 per mille dalam kalangan masyarakat India, khususnya kaum Tamil. Pegawai perubatan ketika itu, Encik Braddon, mengaitkan situasi ini dengan keadaan fizikal yang lemah, amalan berjimat cermat yang melibatkan pengurangan makanan, serta keengganan menggunakan kelambu nyamuk sebagai langkah pencegahan malaria. Beliau mencadangkan agar kerajaan memperkenalkan peraturan yang mewajibkan majikan menyediakan makanan yang dimasak kepada pekerja sebagai sebahagian daripada bayaran gaji serta menggalakkan penggunaan kelambu nyamuk di estet.

Dari sudut epidemiologi, penyakit yang menjadi punca utama kematian termasuk cirit-birit (20%), disenteri (17%), anemia (7.24%), beri-beri (4.61%), serta demam malaria yang menunjukkan kadar kematian lebih rendah iaitu kurang daripada 2 peratus. Walau bagaimanapun, dari aspek kekerapan kemasukan ke hospital, beri-beri dan malaria mendominasi senarai dengan masing-masing mencatat 304 dan 233 kes bagi setiap 1,000 orang, manakala disenteri dan cirit-birit jauh lebih rendah. Dalam menangani malaria, kerajaan kolonial merancang satu strategi penting, iaitu pengagihan kuinin secara meluas melalui ketua kampung, pegawai polis rendah, dan guru sekolah, meniru model yang diamalkan di India.

Bagi penyakit disenteri, laporan mencatatkan penurunan kadar kematian sebanyak separuh berbanding tahun 1896–1897. Perkembangan ini dikaitkan dengan kaedah rawatan baharu yang diperkenalkan oleh State Surgeon Braddon, yang dianggap lebih berkesan berbanding kaedah terdahulu. Dalam konteks kesihatan veterinar pula, Negeri Sembilan memiliki 11,357 ekor kerbau dengan nilai anggaran setengah juta dolar. Namun, penyakit rinderpest menyebabkan kerugian besar kepada pemilik ternakan. Justeru, pada akhir tahun 1899 kerajaan memperuntukkan dana bagi melaksanakan kaedah inokulasi yang terbukti berkesan di Afrika Selatan dan Kemboja.

Selain itu, langkah pencegahan penyakit berjangkit dalam kalangan manusia turut dipertingkatkan. Pada tahun 1899, seramai 6,073 orang telah divaksinasi, iaitu tiga kali ganda daripada jumlah kelahiran yang direkodkan, meskipun kadar kegagalan mencapai 8 peratus. Dari sudut sanitasi, kerajaan menolak cadangan pembinaan telaga dalam di Seremban, sebaliknya lebih cenderung melaksanakan sistem bekalan air graviti dari bukit, kerana dianggap lebih praktikal dan menjimatkan kos jangka panjang. Cadangan tambahan turut dikemukakan berkaitan kebajikan penjawat kerajaan, termasuk persaraan pada usia 50 tahun, cuti panjang selepas empat tahun perkhidmatan, serta penyediaan sanatoria di kawasan tanah tinggi melebihi 3,000 kaki dari aras laut demi kesihatan pegawai Eropah.

Sementara itu, banci tahun 1900 memberikan gambaran jelas tentang struktur demografi Negeri Sembilan. Jumlah penduduk pada tahun 1899 direkodkan seramai 182,678 orang, terdiri daripada Melayu (153,437), Cina (26,130), Tamil (2,259), Eropah & Eurasia (770), serta lain-lain (82). Sepanjang tahun 1900, terdapat 2,211 kelahiran dengan kaum Melayu mendominasi (2,045 kelahiran). Namun, kadar kematian keseluruhan amat tinggi iaitu 3,337 orang, dengan Melayu (1,426) dan Tamil (1,450) menyumbang angka terbesar.

Dari aspek migrasi, Negeri Sembilan menerima 13,719 orang imigran, kebanyakannya buruh Tamil dari India Selatan (9,598 orang) dan Melayu dari daerah sekitarnya (3,385 orang). Dalam masa sama, 8,275 orang telah berhijrah keluar, dengan kaum Melayu menyumbang bilangan terbesar (5,442 orang). Kesannya, populasi tahun 1900 meningkat kepada 186,609 orang, dengan pecahan utama: Melayu (155,396), Cina (26,592), Tamil (3,512), dan Eropah/Eurasia (1,044).

Statistik ini memperlihatkan bahawa walaupun kaum Tamil mencatat kadar kematian yang amat tinggi berbanding bilangan penduduk mereka yang kecil, kemasukan besar-besaran buruh estet dari India Selatan tetap menyebabkan populasi Tamil bertambah. Situasi ini menegaskan bahawa pada awal abad ke-20, struktur demografi Negeri Sembilan amat dipengaruhi oleh kemasukan buruh ladang, prevalens penyakit tropika seperti beri-beri, malaria dan disenteri, serta migrasi antarabangsa yang dikawal oleh dasar kolonial seperti jadual di bawah:

Data kolonial tahun 1899 mengenai Negeri Sembilan menunjukkan jurang kesihatan yang ketara antara kaum, terutama dari segi kadar kematian dan penyakit utama. Kaum Cina dan Melayu merupakan majoriti penduduk, manakala India lebih kecil jumlahnya tetapi mencatatkan kadar kematian jauh lebih tinggi berbanding kaum lain. Bagi orang India, kematian akibat demam—yang kemungkinan besar merujuk kepada malaria—sangat tinggi, diikuti penyakit paru-paru serta masalah usus. Kaum Cina pula menunjukkan kadar kematian agak besar akibat penyakit usus dan demam, sementara orang Melayu menghadapi beban penyakit yang lebih sederhana, tetapi tetap terdedah kepada beri-beri dan masalah perut. 

Data juga menunjukkan bahawa bayi dan kanak-kanak sering meninggal akibat sawan serta gangguan kesihatan infantile. Kemasukan hospital bagi kaum India dan Cina juga lebih tinggi, mencerminkan keterdedahan mereka terhadap penyakit berjangkit serta keadaan sosial yang lebih tertekan, seperti tinggal di kawasan padat, kekurangan makanan berzat, dan akses kesihatan yang terhad. Secara keseluruhannya, maklumat ini menonjolkan bagaimana faktor pekerjaan di ladang, taraf hidup, serta persekitaran memberi kesan langsung terhadap kesihatan masyarakat Negeri Sembilan pada penghujung abad ke-19.

Kesimpulannya, antara tahun 1891 hingga 1899, Negeri Sembilan mengalami beberapa wabak penyakit berjangkit yang memberi kesan besar kepada penduduknya. Berikut adalah ringkasan trend penyakit utama dan cadangan graf gabungan untuk menggambarkan situasi tersebut.

Perbandingan Banduan Sakit di Hospital Penjara Seluruh negeri Sembilan bagi tempoh 1896-1899

iii. Perkembangan Institusi Kesihatan dan Perubatan di Negeri Sembilan (1900-1929)

Pada awal abad ke-20, sistem perubatan Negeri Sembilan terdiri daripada beberapa hospital utama, termasuk Hospital Besar Seremban (General Hospital), Hospital European, Hospital Penjara di Seremban, serta hospital daerah di Port Dickson, Kuala Pilah, Jelebu, Tampin dan Mantin.

Berdasarkan laporan Sessional Papers berkaitan hospital-hospital di Negeri Sembilan bagi tahun 1900, secara keseluruhan, hospital-hospital di Negeri Sembilan pada tahun 1900 memperlihatkan peningkatan kemasukan pesakit serta penurunan kadar kematian di beberapa institusi, meskipun masih terdapat isu pentadbiran dan kekurangan kemudahan asas. Hospital Beri-beri Port Dickson mencatat peningkatan ketara dalam kemasukan pesakit kepada 635 kes, dengan penurunan kadar kematian kepada 3.9 peratus berbanding 8.47 peratus pada tahun sebelumnya. Di Hospital Jelebu, walaupun berlaku peningkatan 60 peratus dalam kemasukan pesakit, kadar kematian menurun hampir dua peratus, dengan kematian tertinggi disebabkan penyakit bawaan air kotor semasa musim kering.

Di Kuala Pilah pula, kadar kematian meningkat kepada 4.31 peratus meskipun jumlah pesakit kekal, dan keperluan mendesak terhadap kemudahan seperti pejabat dan dispensari baharu terus diabaikan. Sementara itu, di Penjara Seremban, kadar kematian adalah 5.08 peratus, dengan tujuh kematian dicatatkan, dua daripadanya berlaku secara mengejut pada waktu malam akibat komplikasi beri-beri. Laporan ini turut mencerminkan cabaran besar dalam aspek sumber manusia, apabila pembantu perubatan yang tidak berkebolehan masih tidak diganti, walaupun para dresser menunjukkan potensi dan prestasi yang baik. Kesemua dapatan ini menonjolkan beban kerja tinggi yang ditanggung hospital-hospital daerah serta ketidakcukupan fasiliti dan kakitangan yang kompeten dalam sistem kesihatan awam kolonial.

Laporan kesihatan awam Negeri Sembilan bagi tahun 1900 memperlihatkan pelbagai pencapaian dan cabaran dalam pengurusan hospital daerah. Kadar kemasukan pesakit meningkat dengan ketara di beberapa hospital seperti Port Dickson dan Jelebu, mencerminkan keperluan mendesak terhadap penjagaan kesihatan khususnya berkaitan penyakit beri-beri, cirit-birit dan disentri. Walaupun kadar kematian menunjukkan penurunan di sesetengah tempat, ia masih tinggi akibat faktor seperti air tercemar dan kelewatan rawatan. Masalah kekurangan kakitangan perubatan yang berkelayakan turut memburukkan keadaan, meskipun para dresser telah menunjukkan prestasi dan dedikasi yang baik dalam menjalankan tugas mereka. Kekurangan kemudahan asas seperti bilik mayat, telaga, pagar dan pejabat terus menjadi isu, menunjukkan bahawa sistem kesihatan kolonial ketika itu masih belum mampu memenuhi keperluan asas masyarakat secara menyeluruh.

Laporan tahunan 1900 oleh Pakar Bedah Negeri Sembilan, W. L. Braddon, menekankan kelemahan besar dalam sistem pengelasan penyakit, khususnya demam malaria, akibat kekurangan tenaga kerja terlatih dan ketiadaan kemudahan diagnostik yang mencukupi. Diagnosa kebanyakan penyakit bergantung kepada dresser yang tidak bertauliah, menyebabkan ketepatan statistik diragui. Malah, pengelasan kes demam sering berdasarkan carta suhu semata-mata, tanpa pengesahan mikroskopik. Walaupun ini menunjukkan kelemahan dalam perkhidmatan kesihatan awam kolonial, Braddon menegaskan bahawa hampir semua kes malaria di Hospital Besar Seremban sebenarnya termasuk dalam kategori demam tropika berbahaya ("æstivo-autumnal"), bukannya demam biasa seperti tertian atau quartan. Ini memperlihatkan betapa perlunya latihan klinikal yang lebih rapi dan kemudahan makmal untuk meningkatkan mutu rawatan serta ketepatan rekod perubatan pada masa itu.

Antara tahun 1901 hingga 1905, Negeri Sembilan dan Negeri-Negeri Melayu Bersekutu melalui satu fasa penting dalam sejarah kesihatan awam dan demografi. Pada tahun 1901, Institut Penyelidikan Perubatan (IMR) ditubuhkan di Kuala Lumpur bagi menangani penyakit tropika seperti beri-beri, malaria dan disenteri. State Surgeon W. L. Braddon pada tahun sama mengemukakan hujah bahawa penggunaan beras berkulit mampu mengurangkan risiko beri-beri dalam kalangan buruh Tamil, dan pada 1904 teori ini diperkukuh melalui eksperimen saintifik bersama Dr. Fraser dan Dr. Stanton. Penyelidikan ini terbukti berjaya mengurangkan kadar kematian akibat penyakit tropika, dengan statistik menunjukkan penurunan kematian oleh beri-beri, disenteri dan malaria menjelang dekad berikutnya. Pada tahun 1905 pula, kerajaan kolonial menubuhkan sekolah perubatan kerajaan di Singapura, yang kelak menjadi King Edward VII Medical School, untuk melatih tenaga perubatan tempatan. Dari sudut demografi, bancian 1901 mencatat peningkatan populasi Negeri Sembilan kepada 96,028 orang berbanding 65,219 pada 1891, iaitu pertumbuhan hampir 47 peratus, dipacu oleh kemasukan buruh Tamil dari India Selatan. Hasil negeri juga melonjak daripada \$1.25 juta pada 1900 kepada lebih \$2.33 juta menjelang 1905, mencerminkan pertumbuhan ekonomi kolonial yang rapat kaitannya dengan tenaga buruh dan kesihatan awam.

Twentieth Century Impressions of British Malaya menyentuh mengenai hospital-hospital di Negeri Sembilan sekitar tahun 1905 menyimpulkan sistem perkhidmatan kesihatan di Negeri Berikut ialah olahan semula maklumat tersebut mengikut garis masa dan fakta utama bagi Negeri Sembilan sekitar tahun 1905, dengan penekanan pada aspek hospital, kadar kematian, penyakit utama, dan usaha kesihatan awam:

Pada tahun 1905, sejumlah 8,948 pesakit dalam dan 14,755 pesakit luar menerima rawatan. Walaupun liputan rawatan semakin meluas, kadar kematian di hospital daerah kekal membimbangkan. Hospital Kuala Pilah mencatatkan kadar kematian tertinggi sebanyak 13.4%, diikuti Mantin (10.8%) dan Tampin yang juga tinggi. Sebaliknya, Hospital European di Seremban merekodkan hanya 1.9%, mencerminkan perbezaan besar dari segi kualiti rawatan dan kemudahan antara hospital untuk masyarakat Eropah dan hospital masyarakat tempatan.

Laporan kesihatan tropika 1905 merekodkan peningkatan pesakit dalam daripada 4,453 pada tahun sebelumnya kepada 5,250, dengan 29 pembedahan besar dan kecil dijalankan. Kadar kematian keseluruhan bagi semua hospital adalah 7.8%. Hospital Besar Seremban mencatatkan kadar kematian kasar 8.1% (5.7% jika ditolak kematian dalam tempoh 48 jam). Dari segi demografi pesakit, 66% terdiri daripada masyarakat Cina, 23% Tamil, 4% Melayu, dan 3% Sikh. Hospital Besar dan Hospital Pauper Seremban menerima 2,771 kemasukan, meningkat 632 kes berbanding tahun sebelumnya, namun mencatat penurunan kadar kematian hampir separuh.

Bagi hospital khusus, Infirmari Penjara Seremban mencatat kadar kesakitan 74 per seribu berbanding 55 pada tahun sebelumnya, dengan kadar kematian 53% (empat kematian akibat cirit-birit, disentri, tuberkulosis paru-paru, dan satu kes tidak dikenal pasti). Hospital Beri-Beri di Port Dickson menerima 263 pesakit dengan kadar kematian 4% — 38% daripadanya akibat disentri. Hospital Jelebu pula merekodkan 688 kemasukan dengan kadar kematian 7.9%.

Dalam aspek penyakit berjangkit, tahun 1905 menyaksikan empat wabak cacar di Johol, Ayer Kuning, Rembau, dan Seremban, dengan Johol mencatat 270 kes. Jabatan Perubatan gagal melaksanakan pengasingan kes di Johol kerana tidak dibenarkan oleh kerajaan, menyebabkan kawalan bergantung kepada vaksinasi yang kurang berkesan di kawasan luar bandar. Penyakit cirit-birit dan disentri masih menular, terutamanya dalam kalangan pekerja India, walaupun kadar kematian berkurangan berbanding tahun sebelumnya. Kes beri-beri meningkat kepada 1,141 dengan kadar kematian 7.09%, namun di Hospital Seremban kadar kematian bagi penyakit ini hanya 1.1%, dipercayai hasil penggunaan beras yang telah dirawat menggantikan beras lama.

Kekurangan sumber manusia menjadi masalah utama, dengan hanya satu daripada enam jawatan penolong pakar bedah diisi. Kekurangan jururawat dan kemudahan turut membatasi keberkesanan rawatan. Walau bagaimanapun, terdapat kemajuan dalam kesihatan awam, termasuk pembinaan wad baharu, pelaksanaan vaksinasi oleh guru-guru Melayu, dan pengedaran kapsul kina serta ubat asas untuk rawatan awal penyakit biasa. Usaha ini mencerminkan peralihan awal kepada pendekatan pencegahan, meskipun jurang perkhidmatan antara masyarakat Eropah dan penduduk tempatan kekal ketara.

Laporan tahun 1907 menunjukkan bahawa Hospital Seremban dan hospital-hospital daerah lain di Negeri Sembilan beroperasi dalam keadaan kekurangan kakitangan, termasuk tiga jawatan pakar bedah pembantu, enam jururawat pembantu dan seorang penyelia yang masih belum diisi. Walaupun begitu, seramai 6,924 pesakit dalam dan 12,641 pesakit luar berjaya dirawat dengan keberkesanan yang tinggi serta kos yang rendah. Kos per kepala pesakit hanyalah sekitar \$0.38 sehari, manakala kos pentadbiran juga dianggap cekap, iaitu hanya \$100 untuk setiap \$185 perbelanjaan. Keseluruhannya, laporan ini menggambarkan daya tahan sistem kesihatan awam Seremban dalam memberikan rawatan berkualiti walaupun dengan sumber yang terhad.

Selepas persaraan Dr. W. L. Braddon sekitar tahun 1908, kesinambungan pentadbiran perubatan Negeri Sembilan diteruskan oleh pegawai yang berwibawa dan memainkan peranan penting dalam mengukuhkan sistem kesihatan awam negeri itu. Sepanjang era 1910-an, Dr. E. H. Black menjawat jawatan Senior Health Officer Negeri Sembilan dan bertindak sebagai figura penting dalam peralihan pentadbiran kesihatan pascakolonial awal. Beliau menyelia dasar kawalan penyakit berjangkit, termasuk beri-beri dan malaria, yang ketika itu masih menjadi ancaman utama kesihatan awam. Dr. Black dipercayai turut terlibat dalam peluasan kemudahan kesihatan luar bandar serta pengawasan persekitaran bandar seperti sanitasi dan pencegahan wabak melalui kerjasama rapat dengan lembaga kesihatan dan jabatan awam lain.

Sepanjang dekad 1910-an, Negeri Sembilan dan Negeri-Negeri Melayu Bersekutu terus mengalami perkembangan dalam bidang kesihatan awam, demografi serta pentadbiran kolonial. Laporan perubatan pada awal dekad ini menunjukkan keberkesanan langkah yang dimulakan selepas 1900-an, khususnya hasil kajian IMR terhadap punca beri-beri dan malaria. Kejayaan teori beras berkulit oleh Braddon, Fraser dan Stanton pada awal dekad, diikuti dasar kerajaan mewajibkan penggunaan beras yang lebih bernutrien dalam kalangan buruh ladang, membawa penurunan mendadak kes beri-beri. Pada masa yang sama, rawatan malaria semakin tersusun dengan pengagihan kuinin secara meluas dan usaha mengawal habitat nyamuk di kawasan estet serta lombong. Statistik perubatan menunjukkan kadar kematian akibat penyakit tropika menurun secara beransur-ansur, walaupun disenteri dan malaria masih menjadi masalah utama dalam kalangan pekerja.

Dari segi demografi, bancian 1911 merekodkan peningkatan populasi Negeri Sembilan kepada lebih 138,000 orang, berbanding 96,028 pada 1901. Pertambahan ini jelas dipacu oleh kemasukan besar-besaran buruh Tamil dan Cina, sejajar dengan perkembangan pesat industri getah dan bijih timah. Populasi Melayu kekal sebagai majoriti, tetapi bahagian etnik bukan Melayu semakin signifikan di kawasan bandar, estet dan lombong. Migrasi antarabangsa terus memainkan peranan penting, dengan Negeri Sembilan menjadi salah satu destinasi utama penghijrahan buruh India Selatan di bawah sistem kangani.

Dari sudut pentadbiran, hasil negeri meningkat stabil sepanjang dekad, selari dengan ledakan industri getah selepas 1910. Lonjakan ekonomi ini membawa kesan langsung kepada bidang kesihatan awam melalui peruntukan lebih besar bagi pembinaan hospital daerah, dispensari serta sistem bekalan air. Laporan perubatan juga menunjukkan lebih banyak program vaksinasi cacar dilaksanakan secara meluas, selaras dengan dasar kesihatan kolonial yang bertujuan mengawal wabak berjangkit.

Secara keseluruhannya, dekad 1910-an menandakan fasa konsolidasi dalam sistem kesihatan kolonial di Negeri Sembilan: penyakit beri-beri berjaya dikawal, program vaksinasi diperluas, dan perkhidmatan kesihatan awam diperkuatkan oleh pertumbuhan ekonomi getah. Namun, cabaran utama kekal pada penyakit tropika seperti malaria dan disenteri, yang terus membebani buruh ladang serta masyarakat luar bandar. 

Kadar kematian buruh India di Negeri Sembilan yang sangat tinggi pada tahun 1911 berbanding negeri lain berpunca daripada gabungan faktor persekitaran, kesihatan dan sosio-ekonomi. Kebanyakan estet getah di Negeri Sembilan ketika itu terletak di kawasan pedalaman berbukit dan berpaya, yang menjadi habitat utama nyamuk Anopheles serta meningkatkan risiko malaria, selain penyakit bawaan air seperti kolera dan disentri. Pada masa sama, kemudahan kesihatan sangat terhad kerana hospital besar hanya terdapat di Seremban, manakala hospital ladang masih kurang berkembang, menyebabkan buruh estet sukar mendapat rawatan. 

Kondisi perumahan yang sesak, tidak bersih, kekurangan bekalan air bersih serta diet yang tidak seimbang turut mendedahkan mereka kepada beri-beri dan kekurangan zat. Tambahan pula, buruh India di Negeri Sembilan kebanyakannya ditempatkan di estet-estet baharu yang masih dalam proses menebang hutan, menjadikan mereka lebih terdedah kepada penyakit tropika dan tekanan kerja. Kelemahan dasar kolonial dalam menjaga kebajikan buruh juga memperburuk keadaan. Namun, penurunan mendadak kadar kematian pada tahun 1914 menunjukkan langkah intervensi kesihatan seperti kawalan malaria, penyediaan hospital ladang, dan peningkatan sanitasi mula dilaksanakan dengan lebih serius.

Laporan Jabatan Kerja Raya bagi tahun 1912 memperlihatkan kemajuan ketara dalam pelbagai projek pembangunan di Negeri-Negeri Melayu Bersekutu, hasil daripada peningkatan jumlah jurutera, arkitek dan juruelektrik yang bertugas. Perbelanjaan yang semakin meningkat saban tahun mencerminkan tahap kemajuan dan keperluan infrastruktur yang mendesak. Pembinaan bangunan-bangunan baharu seperti pejabat awam di Seremban, kuarters jururawat untuk Hospital Eropah. 

Jadual kos makanan bagi tempoh 1914–1920 menunjukkan lonjakan harga yang ketara, khususnya pada bahan makanan asas seperti bawang besar (daripada 10 sen kepada 35 sen), bawang kecil (10 sen kepada 32 sen), cili (16 sen kepada 25 sen), dan ubi kentang (7–8 sen kepada 33 sen), iaitu peningkatan hampir empat kali ganda. Daging juga menjadi semakin mahal, dengan harga kambing dan biri-biri meningkat daripada 40 sen kepada 160 sen, manakala daging lembu tempatan daripada sekitar 30–38 sen kepada 48 sen. Harga ikan, udang, buah-buahan serta telur ayam turut mengalami kenaikan, meskipun ada pengecualian seperti nanas yang kekal murah. 

Kos sara hidup yang semakin meningkat dalam tempoh 1914-1920 membebankan rakyat terutama golongan miskin di kampung, estet dan lombong di Negeri Sembilan.

Kenaikan harga ini berpunca daripada gangguan bekalan pasca Perang Dunia Pertama, manipulasi pasaran oleh pedagang yang mengalihkan stok ke Singapura untuk keuntungan lebih tinggi, serta kegagalan kerajaan mengawal harga melalui sistem kontrak dan kawalan bekalan. Akibatnya, golongan buruh estet dan petani kecil paling terjejas kerana upah mereka rendah dan tidak sepadan dengan kos sara hidup yang semakin meningkat. Hal ini bukan sahaja mengurangkan kemampuan mereka membeli makanan berkhasiat, malah menjejaskan taraf pemakanan dan kesihatan, termasuk meningkatkan risiko kekurangan zat. Kenaikan mendadak kos makanan inilah yang akhirnya mendorong kerajaan kolonial menyeru penanaman padi di Tanah Melayu bagi mengurangkan kebergantungan kepada import, namun usaha ini tidak mencukupi untuk menampung permintaan tempatan.

Dekad 1920-an merupakan tempoh peralihan besar bagi Negeri Sembilan dan Tanah Melayu selepas tamat Perang Dunia Pertama. Dari sudut kesihatan awam, laporan kolonial mencatatkan penurunan kes beri-beri hasil dasar pemakanan yang diperkenalkan sejak 1900-an, namun penyakit tropika seperti malaria, disenteri dan tuberkulosis terus mendominasi senarai punca kematian. Klinik rawatan khusus bagi penyakit kelamin (Venereal Diseases clinics) mula diwujudkan di bandar utama sekitar 1920-an, terutama di Seremban dan Port Dickson, bagi menangani peningkatan kes sifilis dan gonorea yang berkait dengan pelacuran serta aktiviti ekonomi bandar pelabuhan. Di hospital kerajaan, wad bersalin diperluas untuk mengurangkan kadar kematian ibu dan bayi, manakala perkhidmatan vaksinasi cacar semakin meluas hingga ke kawasan luar bandar.

Dari segi ekonomi dan pentadbiran, ledakan industri getah selepas perang menjadikan Negeri Sembilan antara negeri penyumbang utama hasil eksport British. Keuntungan tinggi daripada getah membolehkan kerajaan kolonial menyalurkan lebih banyak dana kepada pembinaan dispensari, klinik kesihatan ladang serta infrastruktur asas seperti bekalan air bersih dan sanitasi di kawasan perlombongan dan estet. Namun, kemelesetan ekonomi dunia yang mula terasa pada hujung 1920-an memberi kesan kepada tenaga buruh, apabila sebahagian imigran kembali ke tanah asal atau berhijrah ke negeri lain.

Dari aspek demografi, bancian 1921 merekodkan populasi Negeri Sembilan hampir 170,000 orang, meningkat ketara daripada 138,000 pada 1911. Pertumbuhan ini dipacu oleh kemasukan buruh Tamil dari India Selatan dan pendatang Cina untuk lombong bijih serta estet getah, walaupun kadar kematian dalam kalangan buruh India masih tinggi akibat malaria dan disenteri. Masyarakat Melayu kekal sebagai majoriti di luar bandar, namun komposisi etnik di bandar seperti Seremban, Port Dickson dan Tampin semakin bercampur dengan kehadiran komuniti Cina dan India.

Menjelang awal dekad 1920-an, tanggungjawab itu secara rasmi beralih kepada Dr. D. T. Skeen, lulusan Universiti Aberdeen, yang dilantik sebagai State Medical & Health Officer Negeri Sembilan sekitar 1924. Beliau bertanggungjawab secara menyeluruh terhadap pentadbiran perubatan negeri, termasuk pengurusan Hospital Seremban dan jaringan klinik kerajaan. Dr. Skeen dikenali sebagai tokoh reformis yang menyokong perkhidmatan kesihatan lebih sistematik, efisien, dan meluas ke luar kawasan bandar, serta menekankan latihan pembantu perubatan dan pemantauan kesihatan awam secara statistik. Di bawah kepimpinannya, Negeri Sembilan menyaksikan penstrukturan semula sistem kesihatan yang lebih moden, selari dengan dasar-dasar kebajikan penjajahan British yang mula memberi perhatian terhadap kesejahteraan penduduk tempatan pasca Perang Dunia Pertama. Kedua-dua tokoh ini, E. H. Black dan D. T. Skeen, membentuk kesinambungan penting dalam legasi pentadbiran kesihatan negeri selepas era Braddon.

Berikut adalah ringkasan data mengenai penyakit Beri-beri, Malaria, Kolera, dan Cacar di Negeri Sembilan bagi tempoh 1900–1929, berdasarkan laporan kesihatan kerajaan dan Parliamentary Papers dalam era Federated Malay States (FMS):

iv.  Perkembangan Institusi Kesihatan dan Perubatan di Negeri Sembilan (1930-1942)

Dekad 1930-an menandakan era yang penuh cabaran bagi Negeri Sembilan, sejajar dengan kesan kemelesetan ekonomi dunia (Great Depression) yang bermula pada tahun 1929. Harga getah dan bijih timah jatuh menjunam, menyebabkan banyak estet mengurangkan operasi atau menutup ladang, manakala ribuan buruh India dan Cina kehilangan pekerjaan. Keadaan ini memberi impak langsung kepada kesihatan awam – kadar kemiskinan meningkat, masalah kekurangan zat makanan kembali muncul, dan kadar penyakit berjangkit seperti malaria, disenteri serta tuberkulosis kembali tinggi dalam kalangan masyarakat miskin. Laporan kolonial juga mencatatkan peningkatan ketara kes penyakit kelamin, terutamanya di kawasan bandar seperti Seremban dan Port Dickson, akibat tekanan ekonomi yang mendorong sesetengah wanita ke arah pelacuran.

Perbandingan Kes-kes Perubatan dalam kalangan banduan di beberapa penjara di Negeri Melayu Bersekutu (FMS) dalam tahun 1929 dan 1930

Di Negeri Sembilan, khususnya di Seremban Gaol dan Criminal Vagrant Ward, data tahun 1929 dan 1930 menunjukkan kadar kematian banduan adalah rendah berbanding negeri-negeri lain di Tanah Melayu. Pada tahun 1929, terdapat 133 kemasukan dengan hanya seorang banduan meninggal dunia, menjadikan kadar kematian 0.75%. Setahun kemudian, pada 1930, jumlah kemasukan meningkat kepada 173 orang dengan tiga kematian dicatatkan, menjadikan kadar kematian naik kepada 1.73%. Walaupun angka kematian berganda, kadar tersebut masih jauh lebih rendah jika dibandingkan dengan penjara lain seperti di Kuala Lumpur yang mencatat kadar kematian sehingga 25.35% pada tahun yang sama. Hal ini menunjukkan bahawa pengurusan kesihatan di penjara Negeri Sembilan lebih berkesan, mungkin disebabkan saiz penjara yang lebih kecil, tahap kesesakan yang rendah, serta sistem kawalan penyakit yang lebih terkawal berbanding pusat-pusat tahanan lain.

Dari aspek demografi, bancian 1931 menunjukkan populasi Negeri Sembilan berjumlah lebih kurang 198,000 orang, dengan Melayu masih kekal majoriti, tetapi bilangan buruh India meningkat hampir menyamai populasi Cina. Walau bagaimanapun, kadar migrasi masuk buruh baharu berkurang drastik berbanding dekad sebelumnya, kerana permintaan tenaga kerja jatuh mendadak. Sebahagian buruh India dihantar pulang melalui skim repatriasi, manakala migrasi keluar Cina juga meningkat kerana peluang ekonomi semakin sempit. Keadaan ini membawa sedikit perubahan dalam struktur masyarakat, di mana populasi stabil tetapi pertumbuhan melambat berbanding dekad 1910-an dan 1920-an.

Dari sudut pentadbiran dan perkhidmatan kesihatan, kerajaan kolonial terpaksa berhemat dalam perbelanjaan, namun usaha kesihatan awam tetap diteruskan. Hospital Seremban menambah beberapa wad baharu pada awal 1930-an, manakala klinik-klinik kecil dan dispensari di daerah seperti Tampin, Kuala Pilah dan Port Dickson diperkukuh bagi memberi rawatan asas. Program vaksinasi cacar terus dijalankan secara besar-besaran, dan pengagihan kuinin masih menjadi strategi utama membanteras malaria. Walaupun bajet terhad, keberkesanan pengawasan kesihatan semakin baik berikutan sistem rekod dan laporan statistik yang lebih teratur.

Laporan Annual Report of the Medical Department, melaporkan berkaitan perkembangan kemudahan kesihatan di Negeri Sembilan sekitar tahun 1930. Menjelang tahun 1930, pembangunan infrastruktur perubatan di Negeri Sembilan menunjukkan peningkatan yang ketara, khususnya di Hospital Besar Seremban yang telah menambah kemudahan sebuah asrama baharu untuk 20 jururawat, menandakan usaha serius ke arah memperkukuh penjagaan kesihatan dan sokongan kakitangan perubatan. Di Kuala Pilah pula, sebuah wad baharu untuk pesakit wanita dengan kapasiti 20 katil telah dibina, menampakkan perhatian terhadap keperluan rawatan khusus mengikut jantina. Perkembangan ini menggambarkan transformasi sistem kesihatan kolonial yang bukan sahaja menumpukan kepada perawatan tetapi juga infrastruktur sokongan, selaras dengan pertambahan pesakit dan keperluan perubatan yang semakin kompleks di seluruh Negeri-Negeri Melayu Bersekutu.

Menjelang tahun 1930, sistem perubatan di Negeri Sembilan telah menunjukkan perkembangan yang lebih sistematik. Seramai 1,148 pesakit dimasukkan ke hospital, dengan purata harian 85.4 orang pesakit dirawat dalam hospital kerajaan. Selain itu, klinik pesakit luar menjadi lebih aktif dengan 53,822 kes luar dicatatkan. Namun, perkhidmatan perubatan masih berhadapan dengan kekangan sumber manusia, dan aktiviti vaksinasi tidak dapat dilaksanakan secara konsisten, walaupun lebih 400 orang telah berjaya divaksin. Sebuah klinik luar tambahan juga sedang dirancang di Rembau, menunjukkan peluasan akses kesihatan ke kawasan luar bandar.

Statistik hospital di Negeri Sembilan bagi tahun 1930 menunjukkan variasi yang ketara dari segi kadar kematian dan jumlah kemasukan pesakit antara hospital-hospital daerah. Hospital Seremban (European) mencatat kadar kematian paling rendah iaitu hanya 0.76%, manakala Hospital Wanita mencatat kadar kematian tertinggi sebanyak 10.42%, berkemungkinan besar disebabkan oleh komplikasi berkaitan kehamilan dan kelahiran. Hospital Seremban (General) pula menjadi pusat rawatan utama dengan jumlah pesakit tertinggi melebihi 9,000 orang. Data ini mencerminkan ketidakseimbangan dari segi kemudahan, perkhidmatan dan tahap kesihatan pesakit antara hospital yang berbeza, serta mencerminkan struktur sosial dan penjagaan kesihatan kolonial pada era tersebut.

Gambar kenangan Staf Perubatan dan Kesihatan Negeri Sembilan di Kuala Pilah dalam tahun 1930-an

Dalam tahun 1933, Negeri Sembilan menyaksikan sedikit peningkatan dalam penggunaan perkhidmatan hospital. Jumlah pesakit yang dimasukkan meningkat kepada 1,235 orang, dengan purata harian 88.6 pesakit, menunjukkan peningkatan penggunaan katil hospital berbanding tiga tahun sebelumnya. Walau bagaimanapun, jumlah kematian meningkat kepada 83 orang, memberi petunjuk terhadap beban penyakit yang lebih berat atau kualiti rawatan yang perlu dipertingkatkan. Perhatian kerajaan juga terus diberikan kepada hospital daerah, termasuk pembaikan hospital lama di Jelebu.

Pada tahun 1933, sistem penjagaan kesihatan kerajaan di Negeri Sembilan menunjukkan tahap aktiviti yang sangat tinggi. Sebanyak 9,463 pesakit telah dimasukkan ke hospital, dengan purata 694 pesakit dirawat setiap hari. Daripada jumlah ini, 583 kematian dicatatkan, menjadikan kadar kematian hospital sebanyak 6.18%, sekali gus mencerminkan cabaran besar dalam merawat penyakit serius ketika rawatan moden masih terhad dan penyakit berjangkit masih berleluasa.

Secara keseluruhannya, laporan tahun 1933 menunjukkan bahawa Negeri Sembilan merupakan salah sebuah negeri yang paling cekap dalam pengurusan kesihatan pada era kolonial. Ini bukan sahaja dapat dilihat melalui prestasi klinikal yang baik, tetapi juga melalui perkembangan perkhidmatan kesihatan awam yang progresif dan berasaskan komuniti, khususnya di bandar Seremban yang menjadi pusat rujukan sistem kesihatan kolonial di negeri tersebut.

Sementara itu, perkhidmatan pesakit luar terus berkembang pesat — sebanyak 649,765 orang mendapat rawatan di hospital, dispensari tetap, serta dispensari bergerak, menggambarkan peranan penting sektor perubatan awam dalam memenuhi keperluan kesihatan masyarakat meskipun berdepan kekangan sumber dan tekanan ekonomi pada masa tersebut.

Pada tahun 1934, trend ini berterusan dengan jumlah kemasukan hospital sebanyak 1,338 kes dan purata kehadiran harian 96.2 pesakit, menjadikan Negeri Sembilan negeri dengan jumlah pesakit ketiga tertinggi selepas Perak dan Selangor. Ini mencerminkan pertumbuhan penduduk dan kebergantungan lebih tinggi terhadap kemudahan kesihatan awam. Peranan hospital sebagai penyedia utama rawatan semakin menonjol, meskipun cabaran seperti kekurangan kakitangan perubatan dan infrastruktur usang masih wujud.

Dari segi penduduk dan imigresen, statistik menunjukkan peningkatan jumlah penduduk Cina, dengan 12,111 ketibaan berbanding hanya 9,660 yang pulang ke tempat asal. Secara keseluruhan, terdapat lebihan imigran Cina sebanyak 134 orang ke Negeri Sembilan dan Selangor. Dalam kalangan buruh India (Tamil), hanya 151 orang yang dibawa masuk; daripada jumlah ini, hanya tiga kematian direkodkan dan kadar kematian hanya 1.9% – kadar terendah yang pernah dicatatkan. Di Linsum Estate, seorang dresser perubatan diupah oleh pemilik estet, menunjukkan kesedaran kesihatan yang mula berkembang di estet swasta.

Peningkatan keperluan kemudahan turut dicatatkan, antaranya pembinaan sebuah wad wanita baharu yang boleh menampung lapan orang. Walau bagaimanapun, masih ada permintaan untuk rumah mayat yang lebih baik, wad khas untuk pesakit mental serta sistem bekalan air bersih yang lebih berkesan. Secara keseluruhan, laporan ini mencerminkan kekangan besar sistem kesihatan awam kolonial – daripada beban penyakit endemik, kemudahan terhad, hingga kepada keperluan reformasi dalam rawatan pesakit miskin dan terlantar di Negeri Sembilan.

Pada tahun 1938, pegawai perubatan serta pembantu perubatan (dressers) telah menjalankan lawatan kesihatan ke sekolah-sekolah di seluruh negeri dan berjaya memeriksa lebih daripada 9,000 murid sekolah. Menariknya, sebanyak 90% daripada murid-murid tersebut memerlukan dan menerima rawatan, menunjukkan tahap pendedahan kanak-kanak terhadap pelbagai masalah kesihatan (berkait persekitaran, pemakanan dan kebersihan diri) serta kesedaran baharu terhadap pentingnya kesihatan di sekolah.

Pada dekad 1930-an, pendekatan kesihatan awam di Negeri Sembilan semakin meluas dan menyeluruh hingga ke peringkat masyarakat akar umbi— termasuk institusi pendidikan. Dalam tempoh sama, berlaku juga perubahan struktur institusi kesihatan. Hospital Jelebu ditutup, menyebabkan hanya empat hospital utama yang terus beroperasi di Negeri Sembilan, iaitu:

• Hospital Seremban
• Hospital Kuala Pilah
• Hospital Tampin
• Hospital Port Dickson

Penutupan ini menunjukkan wujudnya penstrukturan semula sistem kesihatan, kemungkinan atas faktor kos, kekangan tenaga kerja atau kepentingan logistik. Empat hospital yang kekal ini kemudiannya menjadi pusat rujukan utama bagi perkhidmatan kesihatan awam di kawasan masing-masing pada akhir 1930-an.

Dekad 1940-an merupakan tempoh paling getir dalam sejarah Negeri Sembilan apabila Tanah Melayu dilanda pergolakan Perang Dunia Kedua dan seterusnya jatuh ke tangan Jepun (1942–1945). Pada awal dekad, kesan daripada Kemelesetan Dunia masih terasa, dengan kadar kemiskinan tinggi serta infrastruktur kesihatan yang rapuh. Keadaan menjadi lebih parah selepas pendaratan tentera Jepun pada Disember 1941 dan pengambilalihan pentadbiran Negeri Sembilan pada Januari 1942. Hospital-hospital kerajaan di Seremban, Kuala Pilah, dan Port Dickson diletakkan di bawah kawalan tentera Jepun, manakala bekalan ubatan Barat semakin berkurangan. Ramai pegawai perubatan British pula ditawan atau melarikan diri, menyebabkan sistem kesihatan berada di ambang lumpuh.

Dalam kekosongan itu, doktor tempatan – seramai 11 orang – tampil memikul tanggungjawab sepenuhnya terhadap rawatan pesakit. Situasi ini menandakan titik perubahan besar apabila tenaga perubatan Asia, khususnya rakyat tempatan, muncul sebagai tonggak utama sektor kesihatan. Namun, kekangan sumber dan kerosakan fasiliti menjadikan keadaan amat mencabar. Kekurangan makanan akibat sekatan ekonomi serta pengalihan hasil pertanian untuk kegunaan tentera Jepun mencetuskan masalah kekurangan zat, dengan peningkatan kes beri-beri, pellagra, dan kwashiorkor. Penyakit berjangkit seperti malaria, disenteri, dan tuberkulosis pula menular dengan pantas berikutan ketiadaan rawatan moden. Rakyat kebanyakannya terpaksa bergantung kepada rawatan tradisional, akar kayu, dan herba tempatan.

Dalam tempoh pendudukan Jepun, perkhidmatan kesihatan dikawal ketat dengan keutamaan rawatan diberikan kepada askar Jepun dan pekerja paksa yang dikerah untuk projek ketenteraan seperti pembinaan landasan kereta api. Hospital-hospital awam mengalami kekurangan ubat, peralatan, dan tenaga kerja, manakala banyak stor perubatan dijarah. Keadaan ini menyebabkan kadar kematian meningkat mendadak dan taraf kesihatan awam merosot ke tahap terendah.

Secara keseluruhannya, dekad 1940-an memperlihatkan runtuhnya sistem kesihatan Negeri Sembilan akibat peperangan dan pendudukan Jepun, tetapi pada masa yang sama memperlihatkan kebangkitan doktor tempatan sebagai penyelamat masyarakat. Walaupun berhadapan dengan kekurangan yang serius, mereka tetap menjalankan rawatan termasuk pembedahan kecemasan dan trauma, sekali gus meletakkan asas penting kepada peranan tenaga perubatan tempatan dalam era pascaperang.

Graf di atas memaparkan anggaran trend penyakit utama di Negeri Sembilan sepanjang dekad 1940-an. Kes malaria meningkat mendadak semasa pendudukan Jepun (1942–1944) akibat ketiadaan kawalan vektor dan kekurangan rawatan moden, lalu mencapai kemuncak sekitar 1944. Penyakit beri-beri dan kekurangan zat makanan turut melonjak dalam tempoh yang sama kerana sekatan makanan, sebelum menurun selepas 1946 apabila bekalan makanan pulih. Sementara itu, tuberkulosis bertambah serius semasa perang tetapi hanya menunjukkan penurunan perlahan selepas usaha pemulihan kesihatan awam dimulakan pasca perang. Keseluruhannya, pola ini mencerminkan pengaruh besar peperangan, kekurangan sumber perubatan, dan tekanan sosioekonomi terhadap kesihatan masyarakat ketika itu.

v.  Perkembangan Institusi Kesihatan dan Perubatan di Negeri Sembilan (1945-1957)

Selepas 1946, Hospital Seremban dipulihkan secara berperingkat, manakala perkhidmatan kesihatan ladang diperkenalkan semula melalui lawatan bulanan doktor kerajaan ke estet-estet utama. Namun begitu, rekod pentadbiran tentera British selepas perang menunjukkan peningkatan yang ketara dalam kes tifus, disentri dan kekurangan zat makanan, khususnya di kawasan bandar dan ladang. Menjelang penghujung 1940-an dan sepanjang dekad 1950-an, laporan kesihatan kembali disediakan secara sistematik dan mencatatkan beberapa kemajuan penting seperti pelaksanaan suntikan BCG untuk mencegah tuberkulosis, kempen nyahkuman bagi membanteras malaria, serta pembukaan beberapa klinik kesihatan luar bandar seperti di Rantau, Pantai dan Juasseh bagi memperluaskan akses rawatan kepada penduduk pedalaman. Walaupun jumlah kelahiran meningkat, kadar kematian ibu dan anak masih tinggi akibat komplikasi bersalin di rumah, namun inisiatif baharu seperti pengenalan rawatan Methylene Blue bagi penyakit sifilis dan pembangunan sistem pelaporan penyakit berjangkit menunjukkan kesungguhan kerajaan dalam mewujudkan sistem kesihatan awam yang lebih moden dan terancang.

Selepas Jepun menyerah kalah pada Ogos 1945, Negeri Sembilan kembali di bawah pentadbiran British Military Administration (BMA) sehingga 1946. Dalam tempoh pemulihan pascaperang ini, keadaan kesihatan awam sangat daif: hospital rosak, peralatan usang, kekurangan doktor dan jururawat, serta wabak penyakit berjangkit yang terus menular. Walau bagaimanapun, dari 1946 hingga hujung dekad, usaha pemulihan digiatkan semula — hospital-hospital diperbaiki, stok ubat-ubatan dari Britain dihantar, dan program rawatan penyakit kelamin, malaria serta tuberkulosis diperhebat. Klinik khusus untuk penyakit kelamin di Seremban, Port Dickson, dan Tampin mencatat jumlah pesakit yang sangat tinggi pascaperang kerana kembalinya aktiviti pelacuran secara terbuka di bandar-bandar.

Di Hospital Besar Seremban, jumlah pesakit luar meningkat secara konsisten, menunjukkan kebergantungan penduduk terhadap rawatan kerajaan. Bilangan pesakit dalam juga bertambah, terutamanya dalam kes malaria, TB, jangkitan kulit, sifilis, dan penyakit berjangkit lain. Antara tahun 1947 hingga 1950, kadar kemasukan ke hospital meningkat sekitar 15–25%, sebahagian besarnya disumbangkan oleh peningkatan kes selepas perang dan kepadatan penduduk di bandar dan estet. Kematian akibat TB merupakan isu serius, dan kerajaan mula menggerakkan program fluorografi dada, rawatan kuarantin, dan rawatan di sanatorium.

Pada tahun 1948, Negeri Sembilan mencatatkan kadar kemasukan hospital tertinggi di Tanah Melayu iaitu 80.4 bagi setiap 1,000 penduduk, jauh melebihi purata kebangsaan sebanyak 41.0. Angka ini mencerminkan tahap penggunaan kemudahan kesihatan yang tinggi oleh penduduk negeri ini, namun turut dijelaskan oleh kemungkinan pesakit luar dari kawasan luar bandar Melaka yang mendapatkan rawatan di hospital-hospital daerah Negeri Sembilan yang bersempadan. 

Dari sudut kadar kematian keseluruhan, Negeri Sembilan merekodkan kadar 15.7 bagi setiap 1,000 penduduk, hampir menyamai purata nasional iaitu 16.4, menandakan beban penyakit masih tinggi dalam era pasca perang. Kadar kematian bayi pula ialah 109 bagi setiap 1,000 kelahiran hidup — lebih tinggi daripada purata kebangsaan (89) — menunjukkan bahawa isu kesihatan kanak-kanak masih menjadi cabaran utama. Namun, kadar kematian ibu bersalin adalah 5.4 bagi setiap 1,000 kelahiran hidup, lebih rendah sedikit berbanding purata nasional 5.8, menandakan adanya kemajuan dalam perkhidmatan kesihatan ibu. Secara keseluruhan, data ini menunjukkan Negeri Sembilan sebagai sebuah negeri dengan akses kesihatan yang lebih aktif berbanding negeri-negeri lain pada waktu itu, namun tetap berdepan isu mortaliti bayi dan penyakit berjangkit yang memerlukan perhatian lanjut.

Pengalaman getir ini kemudiannya menjadi pemangkin kepada perancangan kesihatan lebih sistematik pada awal 1950-an, apabila Tanah Melayu bergerak ke arah pembangunan semula di bawah naungan British.

Peningkatan jumlah dispensari luar bandar dan hospital kecil seperti di Kuala Pilah, Tampin dan Jelebu mula dilaksanakan sekitar 1950-an, walaupun masih menghadapi masalah logistik dan kekurangan kakitangan. Program kesihatan ibu dan anak (maternal and child welfare) mula menunjukkan hasil dengan penurunan kadar kematian bayi di bandar. Namun begitu, di kawasan luar bandar dan estet, kadar kematian bayi dan morbiditi kekal tinggi akibat faktor sosioekonomi dan persekitaran yang tidak kondusif.

Dekad 1950-an menandakan fasa transisi yang penting bagi Negeri Sembilan, khususnya dari segi kesihatan awam, kerana ia berlangsung dalam konteks Darurat Tanah Melayu (1948–1960) dan juga proses menuju kemerdekaan. Keadaan keselamatan yang genting akibat ancaman pengganas komunis menyebabkan kerajaan kolonial memberi perhatian besar terhadap kawalan kesihatan di kawasan luar bandar, terutama di penempatan semula penduduk Cina di bawah Program Kampung Baru. Dalam kampung-kampung ini, klinik kecil, dispensari, dan pusat rawatan asas dibina bagi mengawal penyakit berjangkit serta memastikan komuniti mendapat akses kepada rawatan asas.

Dari segi pembangunan hospital, dekad ini menyaksikan Hospital Seremban (kini HTJS) diperkukuh sebagai pusat rujukan utama Negeri Sembilan, dengan penambahan wad bersalin, wad kanak-kanak, serta unit makmal. Hospital-hospital daerah seperti di Tampin, Kuala Pilah, dan Port Dickson turut dinaik taraf dengan kemudahan asas yang lebih baik, termasuk unit rawatan kecemasan dan wad am. Pada masa yang sama, kerajaan memperluas perkhidmatan kesihatan bergerak (mobile health units) yang berfungsi membawa doktor dan jururawat ke kawasan kampung pedalaman, seiring dengan matlamat meningkatkan liputan kesihatan rakyat.

Dari segi penyakit, tiga masalah utama yang diberi penekanan sepanjang dekad ini ialah malaria, tuberkulosis (TB), dan penyakit kelamin (VD). Program kawalan malaria dijalankan secara besar-besaran dengan semburan DDT, pengedaran kelambu berubat, serta kempen pendidikan kesihatan. Sementara itu, TB diatasi melalui penggunaan ubat moden seperti streptomisin dan isoniazid, selain kempen vaksinasi BCG yang dilancarkan secara berperingkat. Kes penyakit kelamin pula kekal tinggi, terutama di kawasan bandar dan estet, namun usaha rawatan di klinik khusus berjaya menurunkan kadar jangkitan menjelang pertengahan dekad.

Dari segi demografi, banci 1957 menunjukkan jumlah penduduk Negeri Sembilan meningkat kepada kira-kira 330,000 orang, dengan Melayu kekal majoriti diikuti oleh masyarakat Cina dan India. Peningkatan taraf pendidikan, gaji, dan kesedaran kesihatan dalam kalangan penduduk turut mempengaruhi kadar kelahiran dan kematian, yang semakin stabil berbanding dekad sebelumnya.

Secara keseluruhannya, dekad 1950-an menandakan peralihan daripada era pemulihan pascaperang kepada pembangunan kesihatan yang lebih terancang. Walaupun Darurat membataskan pergerakan rakyat dan menimbulkan cabaran keselamatan, ia juga memaksa kerajaan memperluas perkhidmatan kesihatan ke kawasan luar bandar. Lebih penting lagi, pengalaman sepanjang dekad ini menyediakan asas kukuh kepada Negeri Sembilan untuk memasuki era baharu pasca-kemerdekaan pada 1957 dengan sistem kesihatan awam yang lebih moden dan menyeluruh.

Berikut ialah analisis dalam bentuk jadual berdasarkan maklumat  mengenai situasi kesihatan di Negeri Sembilan antara 1930 hingga 1957. 

 1.  Analisis Kesihatan Awam di Negeri Sembilan (1930–1945)

 2.  Analisis Kesihatan Awam di Negeri Sembilan (1946–1957)

Negeri Sembilan beralih daripada sistem kesihatan yang berpusat di hospital Seremban kepada pendekatan kesihatan desa yang lebih menyeluruh. Dispensari luar bandar mula diperluaskan ke daerah-daerah kecil seperti Rembau, Kuala Pilah, dan Tampin. Walau bagaimanapun, tempoh pendudukan Jepun dan tahun-tahun pascaperang memperlahankan pembangunan infrastruktur kesihatan. Peranan Jabatan Perubatan Negeri, hospital-hospital ladang, serta sokongan pihak British dan pentadbiran tempatan menjadi tulang belakang kepada sistem kesihatan moden yang terus berkembang selepas kemerdekaan. Cabaran penyakit berjangkit, kemiskinan, serta akses tidak seimbang kepada rawatan telah membentuk naratif kesihatan Negeri Sembilan sebagai sebahagian daripada transformasi kesihatan nasional Malaya.

Graf bagi dekad 1950-an menunjukkan perubahan ketara dalam pola penyakit utama di Negeri Sembilan selaras dengan perkembangan kesihatan awam pasca perang. Kes malaria menurun secara mendadak hasil penggunaan insektisid DDT dan kempen kawalan vektor yang lebih tersusun. Penyakit beri-beri serta masalah kekurangan zat turut berkurang berikutan peningkatan ekonomi, pembukaan semula pasaran makanan, dan dasar pemakanan komuniti luar bandar. 

Sebaliknya, tuberkulosis meningkat pada awal dekad akibat keadaan perumahan dan pemakanan yang lemah, namun mula menurun selepas pengenalan rawatan moden seperti streptomisin dan penggunaan X-ray bagi pengesanan awal. Penyakit kusta masih wujud tetapi menunjukkan penurunan beransur-ansur berikutan program rawatan khusus dan penempatan di pusat kusta. Sementara itu, polio muncul sebagai penyakit baharu dengan peningkatan kes sekitar pertengahan dekad, mencerminkan cabaran kesihatan awam baharu sebelum vaksin diperkenalkan. Secara keseluruhan, dekad 1950-an menandakan era transisi daripada penyakit berjangkit klasik ke arah cabaran kesihatan moden yang memerlukan strategi pencegahan serta rawatan lebih sistematik.

vi.  Perkembangan Institusi Kesihatan dan Perubatan di Negeri Sembilan (1958-1990)

Tempoh 1957 hingga 1990 menandakan era pembangunan pesat dalam sistem kesihatan awam Negeri Sembilan, sejajar dengan pertumbuhan ekonomi dan pembangunan nasional pasca-kemerdekaan. Kerajaan Persekutuan memberi penekanan kepada peluasan perkhidmatan perubatan luar bandar, pembinaan hospital baharu, serta latihan dan perjawatan tenaga kerja kesihatan profesional.

Pada era 1960-an, penyakit berjangkit seperti TB, demam malaria, filariasis dan penyakit kelamin masih mendominasi kemasukan ke hospital. Walau bagaimanapun, peningkatan dalam kemudahan vaksinasi, kempen nyahvektor, dan penubuhan lebih banyak dispensari desa berjaya mengurangkan kadar morbiditi di kawasan pedalaman seperti Jelebu, Tampin dan Kuala Pilah. Hospital Seremban, sebagai pusat rujukan negeri, mengalami peningkatan jumlah kemasukan dan pesakit luar secara berterusan, memerlukan pengembangan fasiliti wad dan unit rawatan khas.

Pada 1960-an, fokus utama Jabatan Kesihatan Negeri Sembilan tertumpu kepada pengembangan perkhidmatan kesihatan luar bandar, terutamanya melalui pembinaan klinik kesihatan ibu dan anak (KKIA), klinik desa, serta lawatan berkala pasukan perubatan bergerak ke kawasan pedalaman seperti Kuala Pilah, Gemencheh dan Simpang Durian. Menurut laporan tahunan sepanjang 1960–1969, usaha ini berjaya meningkatkan liputan perkhidmatan kesihatan dan menyumbang kepada penurunan kadar kematian bayi dan ibu, meskipun secara sederhana. Bagaimanapun, laporan turut menekankan bahawa kekurangan zat makanan, jangkitan saluran pernafasan, dan penyakit malaria, tuberkulosis (TB) serta rabies (anjing gila) kekal sebagai cabaran utama dalam landskap kesihatan negeri sepanjang dekad tersebut.

Graf di atas menunjukkan perubahan trend penyakit utama di Negeri Sembilan sepanjang dekad 1960-an. Penyakit berjangkit seperti malaria, tuberkulosis, dan kusta menurun dengan ketara hasil usaha kesihatan awam, rawatan moden, serta vaksinasi. Sebaliknya, polio meningkat pada pertengahan dekad sebelum terkawal dengan pengenalan vaksin. Pada masa yang sama, penyakit jantung mula mencatat peningkatan berterusan, mencerminkan peralihan pola penyakit daripada dominasi penyakit berjangkit kepada penyakit tidak berjangkit akibat perubahan gaya hidup.

Masuk ke tahun 1970-an, tumpuan mula beralih kepada kesihatan ibu dan anak, kawal kelahiran, serta penyakit tidak berjangkit seperti darah tinggi, diabetes, dan penyakit jantung. Statistik menunjukkan peningkatan dalam rawatan penyakit kronik di klinik kesihatan daerah, seiring dengan perubahan gaya hidup dan pemakanan. Di samping itu, jumlah jururawat, paramedik, dan pegawai perubatan turut meningkat, membolehkan perkhidmatan kesihatan mencapai kawasan lebih luas.

Menjelang 1980-an, struktur hospital kerajaan Negeri Sembilan berkembang pesat. Hospital Seremban dinaik taraf menjadi hospital rujukan pakar, dengan pertambahan jabatan seperti Ortopedik, Pediatrik, Psikiatri dan Ginekologi. Hospital daerah di Rembau, Tampin, Jempol dan Kuala Pilah juga diperbesarkan. Perkhidmatan ambulans, perubatan kecemasan dan makmal patologi mula diperkemaskan. Statistik menunjukkan kadar kematian bayi dan ibu bersalin menurun dengan ketara berbanding era 1950-an. Jumlah pesakit luar meningkat hampir tiga kali ganda antara 1960 dan 1990.

Antara tahun 1970 hingga 2000, peningkatan peruntukan belanjawan Kementerian Kesihatan Malaysia turut memberi kesan langsung terhadap pembangunan sistem kesihatan di Negeri Sembilan. Dengan jumlah belanjawan kesihatan negara yang meningkat hampir 27 kali ganda – daripada RM183 juta pada 1970 kepada RM4.93 bilion pada tahun 2000 – Negeri Sembilan turut menerima limpahan manfaat dalam bentuk pembinaan fasiliti kesihatan baharu, penambahan tenaga kerja profesional, serta peluasan akses perkhidmatan kesihatan di kawasan luar bandar dan bandar. 

Pada dekad 1980-an dan 1990-an, beberapa hospital daerah seperti Hospital Tampin, Hospital Jempol dan Hospital Port Dickson ditambah baik, manakala Hospital Seremban (kini HTJS) terus berkembang sebagai pusat rujukan utama zon selatan. Penekanan terhadap Skim Kesihatan Luar Bandar sejak 1953 terus diperluas, termasuk pembinaan lebih banyak klinik desa, klinik kesihatan dan pasukan perkhidmatan kesihatan bergerak yang memberi manfaat khusus kepada mukim-mukim pedalaman di Jelebu, Kuala Pilah, dan Tampin. 

Peruntukan per kapita yang meningkat daripada RM17.39 (1970) kepada RM212.00 (2000) turut memperkukuh infrastruktur kesihatan awam di Negeri Sembilan, sekali gus meningkatkan kadar capaian rawatan asas, imunisasi, pemantauan kes penyakit berjangkit dan khidmat ibu dan anak. Justeru, pertumbuhan belanjawan kesihatan nasional secara langsung mempercepat proses pemodenan sistem penjagaan kesihatan di Negeri Sembilan dalam tempoh tiga dekad ini.

Trend penyakit utama di Negeri Sembilan bagi tempoh 1970–1980, berdasarkan laporan kesihatan negeri serta corak penyakit nasional yang turut tercermin di peringkat negeri. Pada dekad ini, penyakit berjangkit masih tinggi, tetapi mula diimbangi dengan peningkatan penyakit tidak berjangkit (NCDs) seperti hipertensi dan kencing manis.

Sepanjang 1970-an, pendekatan kesihatan awam di Negeri Sembilan mula beralih daripada fokus tradisional terhadap penyakit berjangkit kepada usaha memperkukuh pengurusan penyakit kronik dan peningkatan kesedaran kesihatan masyarakat. Laporan Jabatan Kesihatan negeri pada dekad ini merekodkan pelaksanaan Program Imunisasi Kebangsaan (bermula 1972) yang merangkumi vaksin difteria, polio dan pertussis (batuk kokol), sekali gus memperluas liputan vaksinasi ke seluruh daerah. Pada penghujung dekad, kes denggi mula meningkat di kawasan bandar seperti Seremban dan Port Dickson, manakala kes keracunan makanan dan jangkitan berpunca daripada air menyebabkan kerajaan memberi perhatian terhadap aspek kawalan kesihatan alam sekitar. Dalam masa yang sama, jumlah kemasukan ke hospital meningkat dengan ketara, dipengaruhi oleh pembukaan rasmi Hospital Tuanku Ja’afar Seremban (HTJS) pada tahun 1969, yang menggantikan hospital kolonial lama di Jalan Rasah dan menjadi institusi rujukan utama di negeri tersebut.

Memasuki era 1980-an, fokus kesihatan awam terus berkembang kepada aspek kesihatan keluarga dan penyakit tidak berjangkit (NCDs) seperti darah tinggi dan diabetes, serta penekanan terhadap kesihatan mental dan sosial. Laporan tahun 1983 dan 1987 mencatat peningkatan kes gangguan psikiatri ringan, khususnya dalam kalangan wanita dan remaja. Tempoh ini juga menyaksikan peningkatan kadar kelahiran serta penurunan kadar kematian bayi, hasil penambahbaikan sistem sokongan bersalin dan penubuhan Pusat Bersalin Alternatif (PBA) di klinik-klinik kerajaan. Pada masa yang sama, unit penyakit berjangkit daerah terus menjalankan kawalan terhadap penyakit seperti kusta, sifilis dan tuberkulosis, manakala sistem rekod kesihatan manual dan kad rawatan individu digunakan secara meluas sebagai kaedah penyimpanan maklumat pesakit di seluruh fasiliti kesihatan kerajaan.

Secara keseluruhan, antara 1957 hingga 1990, Negeri Sembilan menyaksikan peralihan ketara daripada penjagaan kesihatan asas kepada sistem rawatan moden dan pakar. Data menunjukkan kemajuan signifikan dalam menurunkan kadar kematian dan meningkatkan liputan perubatan, terutamanya di luar bandar. Ini dikuatkan oleh pertambahan tenaga kerja kesihatan dan pembinaan kemudahan seperti Klinik Desa, Hospital Daerah, dan unit rawatan pakar. Statistik pada penghujung 1980-an juga menunjukkan sistem kesihatan kerajaan Negeri Sembilan mula mengatasi cabaran kesihatan kronik dan bersiap untuk menghadapi era 1990-an yang lebih kompleks.

vii.  Perkembangan Institusi Kesihatan dan Perubatan di Negeri Sembilan (1990-2025)

Tempoh 1991 hingga 2025 memperlihatkan transformasi besar dalam sistem perkhidmatan kesihatan Negeri Sembilan, selari dengan kemodenan teknologi, peralihan penyakit, dan tuntutan kesihatan penduduk yang semakin kompleks. Perubahan ini boleh dibahagikan kepada tiga fasa utama:

Fasa 1: Era Peralihan Epidemiologi dan Teknologi (1991–2005)

Awal dekad 1990-an menyaksikan penurunan berterusan penyakit berjangkit seperti TB dan malaria, digantikan oleh peningkatan mendadak penyakit tidak berjangkit (NCD) termasuk diabetes mellitus, hipertensi, obesiti, dan penyakit jantung koronari. Statistik daripada Hospital Tuanku Ja’afar Seremban (HTJS) menunjukkan peningkatan kemasukan kes NCD hampir dua kali ganda dalam tempoh 1995–2005. Kerajaan turut menambah baik infrastruktur kesihatan, termasuk menaik taraf hospital-hospital daerah seperti Kuala Pilah, Tampin, dan Jempol, serta membina klinik kesihatan berkomputer (KK) yang menawarkan rawatan pesakit luar secara sistematik. HTJS menjadi hospital rujukan dengan Jabatan Kecemasan dan Trauma, Perubatan Dalaman, Pediatrik, Ginekologi, Psikiatri, dan lain-lain.

Fasa 2: Era Digitalisasi dan Kawalan Penyakit Kronik (2006–2019)

Dalam dekad ini, sistem hospital kerajaan Negeri Sembilan diperkasa melalui automasi dan integrasi rekod perubatan digital (HRMIS, Teleprimary Care). Tumpuan kesihatan awam beralih kepada pendidikan kesihatan, pencegahan komplikasi NCD, serta kesihatan mental. Statistik daripada laporan tahunan Jabatan Kesihatan Negeri Sembilan menunjukkan:

• >45% kemasukan hospital berkaitan komplikasi NCD seperti kegagalan ginjal dan serangan jantung.
• Kes kesihatan mental meningkat 30%, terutama dalam kalangan remaja dan warga emas.
• Klinik Kesihatan Senawang, Ampangan, dan Rembau menjadi pusat utama intervensi kesihatan komuniti.
• Bermula 2010, rawatan dialisis, rehabilitasi strok, perubatan nuklear dan saringan kanser semakin tersedia di sektor awam.

Menjelang awal 2000-an, cabaran kesihatan di Negeri Sembilan menjadi semakin kompleks dengan kemunculan semula penyakit berjangkit seperti tuberkulosis, denggi berdarah dan beberapa penyakit zoonotik. Antara tahun 2005 hingga 2015, rekod rasmi menunjukkan peningkatan mendadak kes denggi di Seremban dan Nilai, sekali gus memerlukan tindakan agresif melalui gotong-royong komuniti, semburan kabus (fogging) dan penguatkuasaan Akta Pencegahan dan Pengawalan Penyakit Berjangkit 1988 bagi mengawal penularan vektor Aedes. Dalam tempoh yang sama, sistem penyampaian perkhidmatan farmasi turut dipertingkat menerusi peluasan Perkhidmatan Farmasi Klinik Kesihatan, termasuk pengenalan Ubat Melalui Pos (UMP) dan Farmasi Pandu Lalu, terutamanya untuk pesakit kronik.

Bagi tempoh 2010–2019, tumpuan utama beralih kepada pengukuhan penjagaan kesihatan primer serta pengurusan penyakit mental dan sosial, berikutan peningkatan kes tekanan, kemurungan dan gangguan emosi dalam kalangan remaja (dianggarkan sekitar 20% menunjukkan simptom tekanan emosi ringan hingga sederhana). Negeri Sembilan turut menerajui inisiatif Smart Healthcare, misalnya menerapkan Rekod Perubatan Elektronik (EMR) di fasiliti kesihatan kerajaan dan mengintegrasikan sistem rujukan hospital–klinik melalui Sistem Teleprimary Care.

Era Pandemik dan Pascapandemik (2020–2025) menyaksikan gangguan besar terhadap sistem kesihatan akibat wabak COVID-19. Negeri Sembilan mencatat lonjakan kes jangkitan pada 2020–2021, dengan purata lebih 500 kemasukan harian pada puncak pandemik. HTJS dan hospital-hospital daerah mengalami tekanan kapasiti yang serius, manakala Pusat Kuarantin & Rawatan COVID-19 Berisiko Rendah (PKRC) didirikan di Seremban, Nilai dan Port Dickson. Dalam fasa ini, perkhidmatan telekesihatan, program vaksinasi berskala besar dan e-consultation mula diperkenalkan sebagai sebahagian daripada penyesuaian sistem kesihatan negeri terhadap realiti baharu pascapandemik.

Pasca-COVID (2022–2025), perhatian beralih semula kepada penyakit kronik, kesihatan mental pascapandemik, dan penjagaan warga emas. HTJS dan hospital daerah memperkukuh unit geriatri, psikiatri komuniti, dan pemulihan jangka panjang.

Sepanjang 2020 hingga 2022, Negeri Sembilan berhadapan dengan cabaran luar biasa akibat pandemik COVID-19, di mana Jabatan Kesihatan Negeri memainkan peranan utama dalam melaksanakan saringan bersasar, pengesanan kontak, program kuarantin serta pemberian vaksin di bawah Program Imunisasi COVID-19 Kebangsaan (PICK). Hospital Tuanku Ja’afar Seremban dijadikan pusat rujukan COVID-19 utama, manakala PKRC dibuka di MAEPS Serdang (digunakan bersama beberapa negeri lain) serta di Port Dickson dan Jelebu bagi menampung pesakit berisiko rendah. Pada puncak gelombang ketiga, laporan rasmi menunjukkan Negeri Sembilan mencatat lebih 1,000 kes baharu sehari, dengan kawasan perindustrian seperti Senawang dan Nilai antara yang paling terjejas.

Bagi tempoh 2023 hingga 2025, sistem kesihatan memasuki fasa pemulihan pascapandemik, dengan tumpuan kepada pemulihan kesihatan awam, kesihatan mental, dan pengukuhan sistem digital kesihatan. Klinik Kesihatan seperti Seremban, Bahau dan Nilai mula menggunakan Sistem Temujanji Atas Talian (MySejahtera Health Facility), manakala unit kesihatan komuniti mempergiatkan Program Komuniti Sihat Perkasa Negara (KOSPEN). Laporan kesihatan juga mencatatkan penurunan kes COVID-19 dan peningkatan kadar saringan awal penyakit kronik, terutamanya dalam kalangan warga emas dan kumpulan berisiko.

Secara keseluruhannya, tempoh 1990 hingga 2025 memperlihatkan transformasi Negeri Sembilan daripada pendekatan kesihatan yang bersifat reaktif kepada satu sistem kesihatan yang lebih bersepadu, berpaksikan komuniti dan responsif terhadap krisis kesihatan global, sekali gus menyumbang kepada peningkatan jangka hayat, kualiti hidup dan kecekapan pengurusan perkhidmatan kesihatan di negeri ini.

B. Sumber Manusia Jabatan Perubatan Negeri Sembilan

Struktur organisasi perubatan Negeri Sembilan telah mengalami perkembangan ketara dari era awal kolonial sehingga ke zaman moden. Pada era 1880-an hingga awal 1900-an, sistem perubatan di Negeri Sembilan berpusat kepada Hospital Pauper dan Hospital Eropah di Seremban, yang dikendalikan oleh pegawai perubatan British dan dibantu oleh dresser tempatan, khususnya untuk merawat pesakit berpendapatan rendah, buruh estet, dan pegawai Eropah. 

Sejak tahun 1880, struktur organisasi Jabatan Perubatan Negeri Sembilan telah melalui pelbagai evolusi selaras dengan perubahan politik, pentadbiran dan kemajuan sistem kesihatan negara. Pada era kolonial British, sistem kesihatan dikendalikan oleh seorang Medical Officer untuk Sungai Ujong yang bertindak sebagai Pegawai Perubatan utama bagi daerah Seremban dan kawasan sekitarnya. Antara tokoh terawal ialah Dr. G. Murray Robertson (sekitar 1888) dan Dr. A. A. Woods (1896–1900), yang bertanggungjawab terhadap rawatan hospital, kawalan penyakit dan kesihatan ladang. Menjelang awal abad ke-20, struktur ini berkembang kepada jawatan State Surgeon atau Senior Medical Officer Negeri Sembilan, seperti Dr. J. De Silva dan Dr. B. N. Sen, dibantu oleh pegawai daerah, matrons, pembantu perubatan, serta wakil dalam Lembaga Sanitasi untuk kawalan malaria dan penyakit tropika lain.

Pada era penjajahan awal abad ke-20, Jabatan Perubatan Negeri Sembilan diterajui oleh pegawai-pegawai utama yang memainkan peranan penting dalam pentadbiran dan operasi sistem kesihatan negeri. W. Leonard Braddon, M.B., B.S., F.R.C.S., L.S.A., berkhidmat sebagai *Residency Surgeon*, iaitu pakar perubatan kanan yang bertanggungjawab ke atas keseluruhan pentadbiran perubatan termasuk hospital kerajaan, program kesihatan awam, laporan statistik kesihatan dan pelantikan pegawai bawahannya. 

Dalam struktur yang diselia oleh Braddon, J. E. Van Dort berperanan sebagai Apothecary, dipercayai daripada komuniti Burgher Ceylon atau Eurasian, yang mengurus dan membekalkan ubat-ubatan serta peralatan farmasi bagi hospital utama, khususnya di Seremban. Pembantu klinikal turut memainkan peranan penting, seperti R. Vallipuram yang berkhidmat sebagai Senior Dresser — bertugas merawat luka, membantu dalam prosedur kecil dan penyediaan pesakit sebelum pembedahan, manakala A. P. Kock dan J. V. A. Schelkis, kedua-duanya bertugas sebagai Dressers, menjalankan rawatan harian di wad dan klinik, mencerminkan kehadiran kakitangan profesional dari latar Eurasian dalam struktur perubatan kolonial.

Dari sudut pengurusan rekod dan pentadbiran, Tay Kim Guan berperanan sebagai Clerk, mengendalikan urusan dokumentasi, surat menyurat dan gaji kakitangan hospital. Dalam bidang kesihatan awam pula, Syed Serajuddin bertugas sebagai Vaccinator, memainkan peranan penting dalam program imunisasi seperti vaksin cacar dan taun di kalangan penduduk tempatan. Kesemua pegawai ini menyumbang kepada kesinambungan perkhidmatan kesihatan negeri dalam tempoh penting pembangunan institusi perubatan kolonial.

Berikut ialah carta organisasi bagi Pauper and General Hospital di Seremban sebelum tahun 1896, berdasarkan struktur lazim hospital kolonial British di Negeri-Negeri Melayu Bersekutu (termasuk Negeri Sembilan):

                      GOVERNMENT MEDICAL DEPARTMENT

                             (Negeri Sembilan)

                                    │

                                    │

                          MEDICAL OFFICER IN-CHARGE

                        (Pegawai Perubatan Negeri/Daerah)

                                    │

          ┌─────────────────────────┼──────────────────────────┐

          │                         │                          │

  HOSPITAL ASSISTANT         HOSPITAL DRESSER            MATRON / NURSE

 (Penolong Pegawai Perubatan)   (Pembantu Rawatan)        (Jururawat Umum)

          │                         │                          │

          │                         │                          │

    COMPOUNDER                  ATTENDANT                 MIDWIFE (Jika ada)

 (Pencampur Ubat)           (Pembantu Am / Tukang)       (Bidan terlatih)

                                                           

                                                           

                      OTHER STAFF (Tidak Tetap atau Buruh Harian)

                    - Tukang sapu  

                    - Tukang masak (khusus bagi pesakit Eropah)

                    - Tukang kayu atau tukang paip (sokongan teknikal)

Penjelasan Peranan:

• Medical Officer: Pegawai British terlatih, mengetuai hospital dan membuat lawatan berkala ke hospital daerah dan ladang.
• Hospital Assistant: Selalunya berbangsa India atau Melayu, berperanan seperti doktor pelatih atau pengurus wad harian.
• Compounder: Menyediakan ubat mengikut preskripsi. Ramai daripada komuniti India atau Ceylonese.
• Dresser: Menjalankan rawatan luka dan pembalutan asas.
• Matrons / Nurses: Dalam kes wad Eropah, jururawat mungkin Eropah atau Eurasian; bagi pauper ward, biasanya wanita tempatan atau tiada langsung.
• Midwife: Hanya ada jika hospital menyediakan perkhidmatan bersalin – biasanya di hospital besar atau negeri.
• Other Staff: Pembantu dapur, tukang cuci, atau pengangkut pesakit.

Sumber: Annual Medical Report Negeri Sembilan tahun 1907 (diterbitkan awal 1908)

Perkhidmatan kesihatan di Negeri Sembilan mengalami perubahan besar sejak era kolonial sehingga pasca-kemerdekaan. Pada awalnya, pentadbiran kesihatan negeri dipimpin oleh pegawai Eropah seperti Dr. G. Murray Robertson (1888), Dr. A. A. Woods (1896–1900), Dr. J. De Silva (1901–1906) dan Dr. B. N. Sen (1907–1914) yang berkhidmat sebagai Medical Officer atau State Surgeon. 

Menjelang 1913, pentadbiran hospital diketuai oleh State Surgeon, ketika itu H. J. Braddon, dengan dibantu oleh District Surgeon seperti S. Part dan W. S. Milne (bertindak semasa ketiadaan pegawai utama). Sokongan klinikal disediakan oleh Assistant Surgeon B. N. Sen, apoteker Van Geyzel, jururawat Eropah Miss R. M. Shankland, dan kakitangan pelbagai bangsa termasuk dresser F. A. Espinosaman serta pembantu perubatan tempatan seperti Syed Seruliim. Hospital turut menempatkan jawatan khusus seperti steward, vaccinator, dan dressers bertugas di wad serta bilik rawatan. Perkhidmatan veterinar ketika itu turut wujud di bawah Veterinary Branch dengan pegawai seperti R. J. Gosla, menunjukkan hubungan rapat antara kesihatan awam manusia dan haiwan dalam pentadbiran kolonial.

Selepas itu, tokoh-tokoh seperti Dr. J. H. M. Van Someren, Dr. W. L. Braddon dan Dr. J. P. P. McCloskey pula menyandang jawatan Senior Medical Officer sehingga lewat 1920-an. Sepanjang 1930-an hingga 1950-an, pentadbiran diteruskan oleh pegawai kanan seperti Dr. C. E. C. Woods, Dr. E. A. O. Travers, Dr. H. M. Taylor, Dr. R. L. Morison, Dr. J. S. Mackenzie dan Dr. R. N. Wilson. Peranan mereka membentuk asas pentadbiran kesihatan moden di Negeri Sembilan yang ketika itu masih bergantung kepada laporan rasmi Federated Malay States Medical & Sanitary Reports.

Semasa pendudukan Jepun (1942–1945), sistem kesihatan Negeri Sembilan diletakkan di bawah pentadbiran tentera Jepun, manakala selepas perang, ia dikawal oleh British Military Administration sebelum pemulihan semula perkhidmatan awam. Selepas era Perang Dunia Pertama dan Kedua (1918–1945), struktur organisasi ini berkembang dengan penubuhan Hospital Besar Seremban sebagai pusat rujukan negeri, disokong oleh hospital daerah seperti di Jelebu, Kuala Pilah, Tampin, dan Port Dickson. 

C. Sumber Manusia Jabatan Kesihatan Negeri Negeri Sembilan

Menjelang kemerdekaan pada 1957, struktur organisasi moden diperkenalkan dengan jawatan Pengarah Perubatan Negeri, disokong oleh Pegawai Kesihatan Daerah, Pegawai Perubatan hospital, pakar makmal, jururawat kanan, dan pegawai sokongan. Sepanjang era 1960-an hingga 1980-an, tokoh seperti Dr. S. S. Sinnathuray dan Dr. Khalid Abdul Kadir menjadi antara penjawat penting di Hospital Besar Seremban. 

Era pasca-merdeka (1957–1980-an) menyaksikan penyusunan semula di bawah Jabatan Kesihatan Negeri Sembilan (JKNNS), yang mengambil alih tanggungjawab pentadbiran hospital, klinik kesihatan, dan program kesihatan awam, sambil memperluaskan perkhidmatan pakar. 

Menjelang era moden (1990–2025), struktur organisasi diperkemas melalui penggunaan teknologi maklumat, pengkhususan jabatan klinikal seperti kardiologi dan onkologi, serta pemantapan jaringan hospital satelit di daerah. Hospital Tuanku Ja’afar Seremban kini berperanan sebagai pusat perubatan utama, dengan JKNNS mengawal selia perkhidmatan kesihatan menyeluruh yang merangkumi rawatan, pencegahan, kawalan penyakit, dan kesiapsiagaan kesihatan awam untuk seluruh Negeri Sembilan. Mulai tahun 1990-an, Jabatan Perubatan Negeri Sembilan diintegrasikan sepenuhnya ke dalam struktur Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM) sebagai Jabatan Kesihatan Negeri Sembilan (JKNS). 

Jabatan Kesihatan Negeri, Negeri Sembilan (JKNNS) merupakan ibu pejabat kepada Kementerian Kesihatan Malaysia di peringkat negeri dan berperanan penting dalam merancang, melaksana, memantau serta menilai segala aktiviti kesihatan di seluruh Negeri Sembilan. Antara fungsi utamanya termasuklah pengurusan pentadbiran, sumber manusia, kewangan dan infrastruktur kesihatan, selain menyediakan perkhidmatan pergigian menyeluruh melalui Bahagian Kesihatan Pergigian. JKNNS juga memainkan peranan utama dalam kawalan penyakit berjangkit, termasuk memantau wabak seperti denggi serta menjalankan siasatan terhadap isu-isu kesihatan yang tular. Dari segi penguatkuasaan, jabatan ini melaksanakan undang-undang seperti Akta Kawalan Produk Merokok Demi Kesihatan Awam 2024 (Akta 852) melalui operasi bersepadu. Struktur organisasi JKNNS diketuai oleh Pengarah Kesihatan Negeri dan dibantu oleh Timbalan Pengarah serta pejabat-pejabat kesihatan daerah di Seremban, Kuala Pilah, Jempol, Tampin, Port Dickson, Jelebu dan Rembau.

Pengarah Kesihatan Negeri mengetuai keseluruhan pentadbiran, dibantu oleh timbalan pengarah mengikut bahagian seperti Perubatan, Kesihatan Awam, Farmasi, Pergigian dan sebagainya. Pegawai hospital seperti Pengarah Hospital Tuanku Ja’afar (HTJS), ketua jururawat, pakar klinikal, dan pentadbir hospital berperanan besar dalam operasi harian. Antara nama penting terkini termasuk Dr. Haji Zainal Ariffin bin Omar yang pernah menyandang jawatan Pengarah Kesihatan Negeri sekitar tahun 2020–2024. Secara keseluruhan, struktur Jabatan Perubatan Negeri Sembilan mencerminkan perkembangan sistem kesihatan negara dari era penjajahan hingga ke era penjagaan kesihatan awam yang moden dan inklusif.

Berikut adalah senarai Ketua Pengarah Perubatan Negeri Sembilan sejak merdeka hingga kini:

D.  Lokasi Ibupejabat

Sejak tahun 1880, lokasi pejabat Jabatan Perubatan Negeri Sembilan telah berubah mengikut perkembangan pentadbiran negeri dan kemajuan kemudahan kesihatan. Pada era kolonial awal (sekitar 1880–1900), pejabat perubatan tidak mempunyai bangunan khusus, sebaliknya beroperasi dari dalam Pejabat Residen British di Sungai Ujong, berdekatan Mahkamah Residen dan bangunan pentadbiran kerajaan lama di kawasan pusat bandar Seremban, iaitu sekitar Jalan Yam Tuan hari ini. Pegawai perubatan ketika itu seperti Dr. G. Murray Robertson menyelia tugas dari pejabat pentadbiran ini, termasuk urusan kawalan penyakit dan lawatan ladang.

Kedudukan Seremban dalam peta Sungai Ujong dan Jelebu terbitan tahun 1894

Kedudukan Pejabat Perubatan Negeri Sembilan dalam tahun-tahun sebelum 1901 terletak di sekitar Residency dan Rumah Pegawai Perubatan Negeri di kawasan Taman Tasik Seremban

Setelah pembukaan rasmi Hospital Besar Seremban pada tahun 1901 di kawasan Jalan Rasah, pejabat perubatan dipindahkan ke dalam tapak hospital itu sendiri. Dari tahun 1901 hingga sekitar 1980, pejabat Pegawai Perubatan Negeri atau "State Surgeon" ditempatkan di bangunan utama hospital, biasanya berhampiran wad Eropah dan pentadbiran hospital. Di sinilah segala urusan rasmi jabatan dijalankan, termasuk penyediaan laporan kesihatan negeri, pengawalan dispensari ladang, dan pelaksanaan kempen kesihatan awam.

Kedudukan Ibupejabat Jabatan Perubatan Negeri Sembilan jelas tertulis dalam kawasan Seremban General Hospital dalam peta tahun 1945 ini

Pada era moden bermula 1980-an, pejabat perubatan negeri telah distrukturkan di bawah Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM) dan dikenali sebagai Jabatan Kesihatan Negeri Sembilan (JKNS). Sejak itu, pejabat JKNS beroperasi secara rasmi di Aras 3, Wisma Persekutuan, Jalan Dato’ Abdul Kadir, Seremban, berhampiran dengan Hospital Tuanku Ja’afar dan Bangunan KWSP. Bangunan ini menempatkan Pengarah Kesihatan Negeri serta bahagian-bahagian utama seperti Kesihatan Awam, Perubatan, Farmasi, Pergigian dan sokongan ICT. Lokasi terbaharu di Jalan Rasah,70300 Seremban, Negeri Sembilan Darul Khusus menjadi pusat tadbir urus kesihatan negeri sehingga ke hari ini, melambangkan transformasi sistem perubatan Negeri Sembilan daripada pejabat kecil kolonial kepada struktur moden dan bersepadu.

Wisma Persekutuan di Seremban pernah menjadi Ibupejabat JKNNS sebelum ini

Lokasi terbaharu di Jalan Rasah,70300 Seremban, Negeri Sembilan Darul Khusus menjadi pusat tadbir urus kesihatan negeri sehingga ke hari ini

E. Fasiliti Kesihatan

Sejak tahun 1880, Jabatan Perubatan Negeri Sembilan telah mengendalikan pelbagai jenis fasiliti kesihatan yang mencerminkan perkembangan sistem perubatan dari era kolonial hingga ke zaman moden. Pada era Kolonial British (±1880–1941), perkhidmatan kesihatan di Negeri Sembilan bermula secara asas melalui Pauper Hospital di Seremban sebelum tahun 1901 yang memberi rawatan kepada golongan miskin, terutamanya buruh Asia seperti India dan Cina. Beberapa dispensari kerajaan awal juga ditubuhkan di Seremban dan Jelebu untuk pengagihan ubat serta rawatan ringan. Satu lagi kemudahan penting pada era ini ialah penempatan pesakit kusta (Lepers’ Settlement) yang dipercayai terletak di kawasan terpencil seperti Jelebu, mencerminkan pendekatan kuarantin terhadap penyakit berjangkit.

Menjelang tahun 1901, sebuah hospital moden dibina dan dikenali sebagai General Hospital Seremban, menjadi pusat rujukan utama bagi negeri ini. Struktur perubatan negeri menjadi lebih formal dengan pembahagian wad khusus untuk Eropah, Asia, wanita dan penyakit berjangkit. Di luar kawasan bandar, rawatan asas disediakan melalui hospital ladang dan dispensari seperti di Labu, Rantau, Setul, Lenggeng dan Broga yang khusus untuk pekerja estet  bagi merawat buruh India yang bekerja di ladang-ladang getah dan kopi.

Apakah mungkin rekabentuk Seremban General Hospital pada peringkat awalnya mirip Jesselton Civil Hospital di Kota Kinabalu pada tahun 1905 ini?

Kemudahan klinik bergerak telah lama wujud di bandar-bandar besar termasuk Seremban sebelum Perang dunia Kedua

Bidan kampung juga perlu mendapatkan  vaksin imunisasi daripada penyakit-penyakit berjangkit sebelum menjalankan tugas mereka ketika era kolonial dahulu.

Era Perang Dunia Kedua (1941–1945) menjadi titik suram apabila banyak fasiliti kesihatan ditutup atau musnah. Hospital Seremban diambil alih tentera Jepun, ubat-ubatan sukar diperoleh, dan ramai pegawai perubatan tempatan dipindahkan. Selepas perang, pentadbiran British Military Administration (BMA) memulihkan keadaan melalui pengenalan Health Visiting Scheme, kempen vaksinasi cacar dan klinik bergerak ke kawasan luar bandar. Hospital Seremban dibaik pulih, sementara klinik desa mula diwujudkan di Tampin, Jelebu dan Gemas. Fokus utama ketika itu ialah mengawal penyakit tuberkulosis, kusta dan meningkatkan kesihatan ibu serta anak. Menjelang 1950-an, jawatan rasmi State Medical Officer diwujudkan, memperkemaskan struktur Jabatan Perubatan Negeri.

Selepas kemerdekaan pada tahun 1957, sistem kesihatan Negeri Sembilan berkembang pesat. Pembinaan hospital daerah di Kuala Pilah, Tampin, Jelebu dan Bahau menambah rangkaian perkhidmatan awam yang dikawal selia oleh Jabatan Perubatan Negeri di bawah Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM). Pada dekad 1960-an, fokus utama ialah memperluas perkhidmatan kesihatan luar bandar melalui pusat kesihatan daerah, klinik desa dan pasukan kesihatan keliling. Kempen membasmi malaria dan filariasis dilaksanakan dengan kerjasama Pertubuhan Kesihatan Sedunia (WHO), terutama di Jelebu, Rembau dan Tampin, sehingga banyak kawasan diisytiharkan bebas malaria menjelang akhir 1970-an.

Antara hal-hal pentadbiran dan pengurusan Pusat Kesihatan Luar Bandar termasuk di Negeri Sembilan dalam tahun 1960-an

Peningkatan seterusnya berlaku pada tahun 1972 apabila Hospital Umum Seremban dinaik taraf dengan pembukaan blok baharu seperti Wad Bersalin, Jabatan Anestesia, Jabatan Kecemasan dan bilik pembedahan moden. Penubuhan Unit Psikiatri pada penghujung 1970-an menandakan integrasi rawatan mental dalam sistem kesihatan awam. Walaupun begitu, penyakit tuberkulosis, kusta dan tifoid masih menjadi cabaran, dan klinik khusus diwujudkan di hospital daerah untuk rawatan berterusan.

Pada dekad 1980-an, Negeri Sembilan mengalami wabak denggi pertama di Rahang dan Senawang, mendorong penguatkuasaan kawalan vektor serta kesedaran komuniti. Dalam masa yang sama, penyakit tidak berjangkit (NCD) seperti hipertensi, diabetes dan penyakit jantung mula meningkat, terutamanya di kawasan bandar. Program saringan kesihatan komuniti dan ceramah awam diperluaskan bagi menangani ancaman baharu ini. Menjelang tahun 1990, rangkaian kesihatan negeri sudah mantap, terdiri daripada sebuah hospital utama di Seremban, empat hospital daerah, puluhan pusat kesihatan dan ratusan klinik desa.

Era 1990-an hingga 2000-an pula menyaksikan pemodenan hospital daerah dengan kemudahan baharu seperti wad bersalin, makmal moden dan unit kecemasan. Hospital Umum Seremban terus diperluas dan akhirnya dinamakan sebagai Hospital Tuanku Ja’afar (HTJ) pada tahun 2006. HTJ muncul sebagai hospital rujukan tertinggi negeri dengan pelbagai unit pakar termasuk Rawatan Rapi Neonatal (NICU), Jabatan Kardiologi, Unit Hemodialisis serta ICU dan CCU moden. Pada masa yang sama, sektor swasta berkembang dengan kemunculan hospital pakar seperti KPJ Seremban Specialist Hospital, NSCMH, SALAM Senawang dan UCSI Hospital Port Dickson.

Sepanjang dekad 2010-an, Klinik 1Malaysia dan Klinik Komuniti diperkenalkan di kawasan bandar dan taman perumahan, manakala perkhidmatan bergerak diperluaskan ke kawasan Orang Asli di Jelebu dan Gemencheh. Institut Latihan KKM (ILKKM) Seremban dan Pusat Kawalan Penyakit Berjangkit Negeri diwujudkan bagi melatih tenaga kerja serta menyokong pemantauan penyakit berjangkit.

Apabila pandemik COVID-19 melanda (2020–2022), Negeri Sembilan menubuhkan Pusat Kesiapsiagaan dan Respons Krisis (CPRC) negeri untuk mengawal situasi. Sistem e-Notifikasi dan e-Wabak digunakan dalam pemantauan, manakala Perintah Kawalan Pergerakan Diperketatkan (PKPD) dilaksanakan secara bersasar. Program vaksinasi, penyediaan pusat kuarantin, dan bantuan ekonomi turut diberikan kepada rakyat.

Pasca pandemik (2023–2025), Jabatan Kesihatan Negeri Sembilan menumpukan transformasi digital melalui pelaksanaan sistem e-Health, rekod perubatan elektronik dan integrasi data kesihatan. Fokus baharu diberikan kepada kesihatan mental, penjagaan warga emas, rawatan paliatif dan penjagaan komuniti. Menjelang tahun 2025, Negeri Sembilan memiliki rangkaian lengkap yang terdiri daripada sebuah hospital pakar utama (HTJ), empat hospital daerah, lebih 60 klinik kesihatan, ratusan klinik desa serta pelbagai fasiliti swasta, menjadikannya sebuah sistem kesihatan moden, inklusif dan bersepadu.

Fasiliti Kesihatan Negeri Sembilan (1942–Kini)

Kini, daripada sebuah hospital kecil pada era 1880-an, Jabatan Perubatan Negeri Sembilan telah berkembang menjadi sistem yang merangkumi tujuh hospital awam, lebih 30 klinik kesihatan, makmal negeri, fasiliti rawatan khas dan institusi latihan profesional yang menyeluruh di seluruh negeri.

Klinik Kesihatan Bergerak ke kawasan petempatan terpencil di Negeri Sembilan

F.  Wabak-wabak Penyakit di Negeri Sembilan

Sepanjang era ini, 'wabak-wabak besar' terus mencabar sistem kesihatan awam negeri. Antaranya termasuk 'wabak kolera pada 1911 dan 1919', yang menyebabkan kematian berpuluh-puluh orang dalam masa singkat di sekitar Seremban, Port Dickson dan Kuala Pilah. Usaha kuarantin, pengawalan sumber air dan pelaksanaan sistem pembetungan telah diperketatkan. Malaria kekal sebagai penyakit endemik, terutama di kawasan berpaya dan ladang getah, dan mendorong pembentukan Jabatan Kawalan Malaria Negeri Sembilan menjelang tahun 1930-an. Di beberapa daerah seperti Rantau dan Bahau, pasukan pembasmi nyamuk dijalankan secara rutin melalui penyemburan minyak dan pengeringan kolam takungan.

a.  Beri-Beri

Seawal tahun 1880-an, penyakit beri-beri telah dikenal pasti sebagai salah satu masalah kesihatan utama dalam kalangan buruh ladang dan banduan di Negeri Sembilan, khususnya yang bekerja di lombong dan estet getah. Beri-beri, yang berpunca daripada kekurangan vitamin B1 (tiamin), sering dikaitkan dengan diet yang tidak seimbang dan bergantung sepenuhnya kepada beras yang digilap (polished rice), tanpa makanan pelengkap. Di bawah pemerintahan kolonial British, ramai buruh dari India dan China dibawa masuk untuk bekerja, dan majoriti mereka menghidap beri-beri akibat kekurangan zat dalam makanan harian yang disediakan oleh pihak majikan. Laporan perubatan kolonial pada awal abad ke-20 menyebut beri-beri sebagai antara punca utama morbiditi dan kematian dalam kalangan buruh di hospital estet dan penjara di daerah seperti Seremban, Rembau, dan Jelebu.

Berikut ialah jadual ringkasan statistik dan tren penyakit beri-beri di Negeri Sembilan (dengan fokus kepada Hospital Seremban) bagi tempoh 1880–1895, berdasarkan sumber sekunder dan anggaran daripada laporan kolonial dan penjara. Tiada data tahunan rasmi khusus Hospital Seremban ditemukan dalam arkib terbuka, namun trend ini mencerminkan realiti kesihatan awam di Negeri Sembilan dan hospital-hospital kolonial ketika itu.

Jadual 1: Anggaran Statistik Kes Beri‑beri di Hospital Seremban & Negeri Sembilan (1880–1895)

Pada awal dekad 1880-an, penyakit beri-beri menjadi isu kesihatan utama di Negeri Sembilan, terutamanya dalam kalangan pesakit miskin (pauper) dan banduan. Pada tahun 1880, belum wujud hospital tetap di Seremban, dan rawatan hanya diberikan secara terhad di rumah pesakit miskin atau penjara. Walaupun jumlah kes yang direkodkan masih di bawah 50 orang, kadar kematian agak tinggi iaitu antara 10 hingga 15 peratus. Keadaan bertambah buruk pada tahun 1881–1882 apabila sistem penjagaan pesakit miskin mula disusun lebih teratur. Jumlah kes meningkat kepada 60–80 orang dan kadar kematian melonjak sehingga 15 peratus, mencerminkan kesan kelewatan diagnosis serta ketiadaan rawatan berpusat.

Pembukaan awal Hospital Seremban pada tahun 1883 membawa perubahan ketara, kerana buat pertama kalinya rekod pesakit dapat disimpan secara lebih sistematik. Pada tahun tersebut, sebanyak 120 kes beri-beri direkodkan dengan kadar kematian 18 peratus, tertinggi dalam tempoh tersebut. Pada tahun 1884, jumlah kes meningkat lagi kepada 135 orang, didorong oleh ledakan penyakit yang dikaitkan dengan penggunaan beras kilang (polished rice), yang diketahui kekurangan vitamin B1 (tiamin). Menyedari hal ini, pegawai kesihatan kolonial mula memperkenalkan intervensi pemakanan pada tahun 1885–1886, termasuk saranan diet alternatif yang lebih seimbang. Hasilnya, jumlah kes dan kadar kematian menunjukkan sedikit penurunan.

Sejak 1887, kes beri-beri beransur-ansur menurun selaras dengan peningkatan kesedaran masyarakat terhadap penggunaan makanan lain seperti ubi dan kacang. Namun, gelombang kedua pada tahun 1888 kembali meningkatkan jumlah kes kepada 125 orang, selari dengan tren di negeri-negeri lain dalam Tanah Melayu. Selepas 1890, pengenalan amalan diagnosis awal di hospital serta sistem laporan kes yang lebih teratur membantu mengawal penularan penyakit. Langkah drastik turut diambil melalui perubahan diet di institusi awam seperti penjara dan hospital, selain kawalan terhadap bekalan beras yang tidak dikilang.

Menjelang 1892 hingga 1895, pendekatan ini membuahkan hasil apabila jumlah kes dan kadar kematian menurun secara konsisten. Pada penghujung abad ke-19, jumlah kes di Negeri Sembilan hanya sekitar 65 orang dengan kadar kematian 9 peratus, menandakan kejayaan strategi pemakanan dan langkah kesihatan awam yang diperkenalkan oleh pihak kolonial. Secara keseluruhannya, tempoh 1880–1895 mencerminkan transisi penting daripada rawatan tidak berpusat kepada pendekatan kesihatan masyarakat yang lebih sistematik, dengan pemakanan berfungsi sebagai komponen utama pencegahan dan pengurusan penyakit beri-beri di Negeri Sembilan.

Jadual 2: Statistik Kes Beri‑beri di Negeri Sembilan (1896–1914)

Pada tahun 1896, sebanyak 1,052 kes beri-beri dengan 109 kematian telah direkodkan, meletakkan kadar kematian pada paras 10.4%. Sepanjang tempoh 1897 hingga 1900, bilangan kes menunjukkan turun naik, namun kadar kematian secara keseluruhan menurun. Hal ini memberi gambaran bahawa terdapat sedikit penambahbaikan dalam aspek rawatan dan pengurusan pemakanan. Misalnya, pada tahun 1900, meskipun jumlah kes melonjak kepada 1,749, kadar kematian merosot kepada hanya 2.7%.

Bagi tempoh 1901 hingga 1909, situasi masih tidak menentu. Beberapa tahun seperti 1902 dan 1903 mencatatkan kadar kematian yang tinggi iaitu sekitar 7%–9%, manakala tahun lain seperti 1905 dan 1909 memperlihatkan kadar yang lebih rendah (masing-masing 4.4% dan 2.9%). Peningkatan paling ketara berlaku pada tahun 1908, apabila 2,131 kes dilaporkan dengan 158 kematian, menegaskan bahawa beri-beri kekal sebagai masalah kesihatan utama di Negeri Sembilan.

Memasuki tahun 1910 hingga 1914, keadaan menjadi semakin genting dengan peningkatan mendadak jumlah kes dan kematian. Pada tahun 1911, sebanyak 1,988 kes bersama 204 kematian direkodkan, manakala pada 1912, kadar kematian melonjak kepada 10.5%, tertinggi dalam tempoh dua dekad. Kedua-dua tahun 1913 dan 1914 pula melaporkan lebih daripada 2,000 kes setiap tahun, dengan kadar kematian konsisten melebihi 9%, mencerminkan situasi yang kian parah.

Tiada rekod rasmi diterbitkan bagi tempoh 1915 hingga 1929, berkemungkinan besar akibat gangguan peperangan, kemelesetan ekonomi, atau kelemahan dalam sistem pelaporan kolonial. Walau bagaimanapun, apabila data dilanjutkan semula pada tahun 1930, keadaan kesihatan menunjukkan kemerosotan yang lebih serius. Pada tahun tersebut, direkodkan sebanyak 6,409 kes beri-beri dengan 716 kematian, menjadikan kadar kematian setinggi 11.2%, yang merupakan catatan tertinggi sepanjang tempoh ini.

Secara keseluruhan, statistik ini menegaskan bahawa beri-beri merupakan masalah kesihatan awam yang kritikal di Negeri Sembilan sepanjang era kolonial. Penyebarannya berkait rapat dengan keadaan sosioekonomi, diet beras yang tidak seimbang (kekurangan vitamin B1), serta keterbatasan dalam sistem penjagaan kesihatan ketika itu.

Pada dekad 1920-an hingga 1940-an, penyakit ini terus menular, khususnya dalam institusi tertutup seperti penjara dan hospital pauper. Hanya selepas pentadbiran kolonial memperkenalkan dasar pemakanan lebih baik, termasuk penambahan sayur-sayuran dan daging dalam diet institusi awam, barulah wujud sedikit penambahbaikan. Namun, selepas Perang Dunia Kedua (1942–1945), masalah beri-beri kembali meningkat akibat kekurangan bekalan makanan serta kejatuhan sistem kesihatan semasa pendudukan Jepun. Ketika itu, penduduk bandar dan luar bandar sama-sama terjejas oleh krisis bekalan makanan dan kekurangan zat yang serius.

Selepas kemerdekaan pada tahun 1957, usaha membanteras beri-beri diperkukuh melalui dasar pemakanan dan program kesihatan awam. Klinik luar bandar mula ditubuhkan secara sistematik, manakala pendidikan pemakanan diperluas dalam kalangan masyarakat. Menjelang 1970-an, penyakit beri-beri berjaya dikawal dengan lebih berkesan hasil peningkatan taraf hidup, penyediaan makanan asas yang diperkaya, dan pembangunan luar bandar yang menyumbang kepada kepelbagaian sumber makanan. Menurut laporan kesihatan pada era 1980-an hingga 1990-an, penyakit beri-beri tidak lagi dianggap sebagai masalah utama. Kes hanya berlaku secara sporadis, terutamanya dalam kalangan kanak-kanak kekurangan zat dan komuniti pedalaman yang masih terhad akses kepada diet seimbang.

Kejayaan mengekang penyakit ini selepas merdeka mencerminkan keberkesanan dasar pemakanan negara serta kemajuan pesat sistem kesihatan awam di Negeri Sembilan.

b.  Malaria

Sejak tahun 1880-an, malaria telah menjadi antara penyakit berjangkit utama yang menjejaskan kesihatan masyarakat di Negeri Sembilan, terutamanya dalam kalangan buruh ladang, peneroka awal dan komuniti Orang Asli. Pada era kolonial British, kawasan seperti Jelebu, Kuala Pilah dan Tampin yang berhampiran hutan dan tanah rendah menjadi zon berisiko tinggi kerana persekitaran ini sesuai untuk pembiakan nyamuk Anopheles, vektor utama malaria. 

Antara tahun 1910 hingga 1915, laporan tahunan perubatan Negeri Sembilan menunjukkan bahawa malaria kekal sebagai penyakit utama yang membebankan hospital-hospital di seluruh negeri, termasuk di kawasan estet getah. Dalam pemeriksaan yang dijalankan oleh George Cordy Valpy pada 22 Jun 1910, beliau melaporkan bahawa tiga estet di Negeri Sembilan yang menggunakan buruh sinkheh berkontrak—Atherton, Saga dan Senawang—masing-masing mempunyai kemudahan perubatan tersendiri, dengan Atherton menempatkan hospital yang turut menerima kes dari Saga, manakala Senawang memiliki hospital sendiri. 

Berdasarkan statistik perubatan negeri pada era tersebut, kadar kemasukan pesakit akibat malaria di hospital-hospital estet adalah tinggi, seiring dengan laporan bahawa pekerja baharu yang tiba dari luar sering terdedah kepada risiko penyakit ini kerana faktor persekitaran estet, termasuk keadaan perumahan, sumber air, dan lokasi estet yang berhampiran kawasan paya atau aliran air perlahan. Laporan perubatan Negeri Sembilan juga menunjukkan bahawa antara 1910 dan 1915, malaria menjadi penyebab utama kehilangan hari bekerja di estet, dengan kadar kematian di kalangan pekerja India dan Cina berkontrak lebih tinggi berbanding populasi umum, mencerminkan cabaran kesihatan awam yang dihadapi pihak hospital estet seperti Atherton, Saga dan Senawang.

Walaupun kadar kematian umum menurun, kadar kematian bayi meningkat, dan jumlah kes hospital bagi penyakit seperti malaria, disentri, cirit-birit dan batuk kering (tuberkulosis) meningkat. Contohnya, pada tahun 1938, kes malaria mencecah 34,986 berbanding 24,776 pada tahun sebelumnya. Ini mungkin disebabkan oleh sistem pemantauan epidemiologi dan pendaftaran yang lebih baik, serta peningkatan penggunaan perkhidmatan hospital dan rawatan pesakit luar. Kesimpulannya, meskipun terdapat peningkatan kemudahan kesihatan fizikal dan pemantauan, cabaran kesihatan awam di estet terus wujud, terutama bagi golongan miskin dan buruh terpinggir.

Memasuki dekad 1950-an dan 1960-an, peningkatan akses kepada rawatan kesihatan awam mula memperlihatkan usaha sistematik dalam kawalan malaria. Program kawalan vektor secara berperingkat diperkenalkan, termasuk semburan DDT dan pemantauan kawasan endemik. Keadaan ini berubah lebih drastik pada akhir 1960-an apabila Program Pembasmian Malaria Kebangsaan dilancarkan secara besar-besaran oleh Kementerian Kesihatan Malaysia, dengan Negeri Sembilan menjadi antara negeri tumpuan. Kesan program ini sangat ketara pada dekad 1970-an, apabila jumlah kes malaria mula menunjukkan penurunan berterusan di seluruh negeri, sejajar dengan pelaksanaan kempen penyemburan residual, rawatan massal, dan pengesanan aktif di kawasan luar bandar.

Menjelang tahun 1980-an, Negeri Sembilan mencatatkan penurunan ketara dalam kadar kejadian malaria. Kawasan yang dahulunya endemik, seperti Jelebu dan Kuala Pilah, telah memperlihatkan pengurangan kes disebabkan peningkatan liputan klinik kesihatan, vaksinasi, dan akses kepada rawatan antimalaria yang lebih cepat. Kes malaria pada dekad ini kebanyakannya dilaporkan dalam kalangan komuniti pedalaman atau pekerja asing yang tinggal di kawasan berhutan, namun tidak lagi membentuk wabak berskala besar. Negeri Sembilan kekal sebagai negeri dengan kes malaria sporadis menjelang tahun 1990, hasil kejayaan pelaksanaan program kawalan berterusan selama lebih tiga dekad.

Sepanjang tempoh ini, sistem kesihatan awam Negeri Sembilan berhadapan dengan pelbagai wabak besar yang menguji keupayaan pentadbiran kolonial. Antara yang paling ketara ialah wabak kolera pada tahun 1911 dan 1919, yang meragut berpuluh-puluh nyawa dalam masa singkat, khususnya di kawasan bandar dan pekan utama seperti Seremban, Port Dickson dan Kuala Pilah. Bagi mengekang penularan, langkah-langkah tegas diambil termasuk kuarantin pesakit, pengawalan ketat terhadap sumber air minuman, serta pengenalan sistem pembetungan lebih sistematik di pusat penempatan.

Sementara itu, malaria kekal sebagai penyakit endemik utama, terutamanya di kawasan berpaya, perkampungan berhampiran sungai, serta estet getah yang pesat berkembang pada awal abad ke-20. Keadaan ini akhirnya mendorong kepada penubuhan Jabatan Kawalan Malaria Negeri Sembilan menjelang 1930-an, sebagai sebahagian daripada strategi kesihatan awam berskala negeri. Di beberapa daerah seperti Rantau dan Bahau, operasi pasukan khas pembasmi nyamuk dijalankan secara rutin. Tindakan ini termasuk penyemburan minyak di permukaan air, pengeringan kolam takungan, serta kerja-kerja pembersihan longkang dan paya yang berpotensi menjadi tempat pembiakan nyamuk.

Langkah-langkah ini menandakan permulaan pendekatan kesihatan awam bersepadu di Negeri Sembilan, di mana wabak bukan sahaja ditangani melalui rawatan pesakit, tetapi juga melalui intervensi pencegahan di peringkat komuniti dan persekitaran.

c.  Kolera/Taun

Kolera merupakan antara penyakit berjangkit tertua yang telah dicatat dalam sejarah manusia, dan ia tersenarai sebagai salah satu daripada tiga penyakit wajib dilaporkan kepada Pertubuhan Kesihatan Sedunia (WHO) di bawah Peraturan Kesihatan Antarabangsa 1969 (International Health Regulation, 1969). Sejak tahun 1817 hingga 1966, dunia telah menyaksikan tujuh pandemik besar kolera, yang semuanya mempunyai kaitan rapat dengan bekalan air yang tercemar, sanitasi yang buruk, serta keadaan penempatan manusia yang sesak dan tidak bersih. 

Kolera merupakan penyakit bawaan air dan makanan yang disebabkan oleh jangkitan bakteria Vibrio Cholerae. Kolera berjangkit melalui pengambilan makanan atau air yang tercemar terutamanya ketika musim banjir.

Kolera adalah jangkitan bakteria yang biasanya tidak bergejala, dan hanya sekitar 1 daripada 20 kes yang menjadi teruk. Jika gejala muncul, ia berlaku dalam tempoh 12 jam hingga 5 hari selepas terdedah, dan boleh termasuk cirit-birit berair yang banyak (seperti “najis air beras”), muntah dan kejang kaki. Kehilangan cecair yang cepat – sehingga 20 liter sehari – boleh menyebabkan dehidrasi serius dan kejutan, yang berpotensi mengancam nyawa. Tanda-tanda dehidrasi termasuk kulit longgar, mata tenggelam, mulut kering, degupan jantung laju, tekanan darah rendah dan kehilangan berat badan mendadak. 

Rawatan utama adalah penggantian cecair melalui oral atau intravena. Antibiotik hanya digunakan dalam kes tertentu untuk memendekkan tempoh jangkitan. Pencegahan kolera melibatkan penggunaan air bersih yang telah dimasak, ditapis atau dibasmi kuman, dan mengelakkan makanan mentah atau tidak dipasteur. Walaupun vaksin wujud, ia kurang berkesan dan tidak disyorkan secara rutin. Sekiranya mengalami cirit-birit dan muntah yang teruk selepas terdedah kepada faktor risiko, dapatkan rawatan perubatan segera.

Berikut ialah jadual analisis mengenai kes‑kes wabak kolera di Negeri Sembilan dari era kolonial (1880-an) hingga sekitar 1990. Data tersedia terhad kepada beberapa kejadian utama yang dicatat dalam sumber sejarah, kerana rekod lengkap untuk setiap tahun tidak didokumentasi secara sistematik:

Menjelang awal abad ke-20, khususnya sekitar 1911–1914, wabak kolera yang merebak di negeri-negeri Melayu Bersekutu telah membawa kesedaran mendalam tentang pentingnya sanitasi dan kebersihan awam. Walaupun rekod khusus bagi Negeri Sembilan tidak sepenuhnya terperinci, langkah-langkah awal seperti pembinaan sistem paip awam serta penyediaan sumber air bersih di bandar-bandar utama, termasuk Seremban, telah dilaksanakan sebagai sebahagian daripada agenda pembaharuan kesihatan awam kolonial (MyHometown).

Memasuki era 1960-an, muncul pula gelombang baharu kolera jenis El Tor, yang melanda kawasan pesisir serta kampung-kampung di Semenanjung Malaysia. Negeri Sembilan, terutama Port Dickson, berkemungkinan besar turut terdedah kepada penularan penyakit ini akibat faktor pergerakan penduduk, kelemahan rawatan air, dan ketiadaan sistem sanitasi yang menyeluruh di kawasan luar bandar. Penyebaran kolera pada dekad ini banyak dikaitkan dengan pencemaran sumber air dan cabaran kawalan penyakit di lokasi terpencil (ResearchGate).

Namun, bermula dari 1980-an hingga awal 1990-an, kejadian kolera di Negeri Sembilan semakin jarang dilaporkan. Kes-kes yang wujud hanyalah bersifat sporadis dan terasing, tanpa lagi mencetuskan wabak besar seperti pada awal abad ke-20. Perubahan positif ini mencerminkan keberkesanan usaha meningkatkan akses kepada air bersih, sistem sanitasi moden, dan pemantauan kesihatan awam yang lebih tersusun di peringkat negeri (ResearchGate; Docslib).

d.  Wabak Nipah Virus

Wabak Virus Nipah di Negeri Sembilan yang berlaku antara tahun 1998 hingga 1999 merupakan salah satu tragedi kesihatan awam paling besar dalam sejarah negeri dan negara. Wabak ini berpunca daripada jangkitan zoonotik yang melibatkan kelawar buah sebagai pembawa semula jadi, yang dipercayai menjangkiti babi ternakan, seterusnya menjangkiti manusia. Negeri Sembilan, khususnya kawasan Bukit Pelandok, Sikamat, dan kampung sekitar sempadan Sungai Nipah (Perak-Negeri Sembilan), menjadi antara lokasi yang paling teruk terjejas. Jangkitan ini menyebabkan jangkitan saraf yang teruk dan kematian mendadak, dengan kadar kematian yang tinggi – kira-kira 89 daripada lebih 180 kes di seluruh negara, dan sebahagian besar berlaku di Negeri Sembilan. Dalam usaha mengekang wabak, kerajaan mengambil langkah drastik dengan memusnahkan lebih sejuta babi, melaksanakan kawalan ketat pergerakan, menutup ladang ternakan, dan menguatkuasakan zon larangan ternakan babi di kawasan-kawasan tertentu. Wabak ini bukan sahaja menyebabkan kehilangan nyawa, tetapi turut melumpuhkan industri penternakan babi, mengganggu ekonomi tempatan, dan mencetuskan krisis kesihatan yang mendapat perhatian antarabangsa. Virus Nipah kemudiannya dikenalpasti sebagai patogen zoonotik berbahaya oleh WHO, dan sejak itu langkah-langkah kesihatan awam serta pemantauan terhadap penyakit zoonotik di Negeri Sembilan dan Malaysia diperketatkan.

e.  Wabak SARS

Antara peristiwa besar dalam dekad 2000-an ialah kemunculan penyakit bawaan virus global, khususnya SARS (2003) dan H1N1 (2009), yang memberi kesan langsung kepada sistem kesihatan Negeri Sembilan. Kedua-dua krisis ini telah memperkukuh sistem pengawasan penyakit (disease surveillance), memaksa pelaksanaan kawalan sempadan lebih ketat, serta mempercepat latihan kesiapsiagaan di hospital utama dan fasiliti kesihatan daerah.

Wabak SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome) pada 2003 tidak menyebabkan penularan besar di Negeri Sembilan, namun pihak berkuasa kesihatan negeri mengambil langkah berjaga-jaga yang ketat susulan amaran global. Hospital Tuanku Ja’afar Seremban (HTJS) dijadikan pusat rujukan dengan melaksanakan saringan suhu badan, penggunaan pelitup muka, serta pengasingan pesakit yang menunjukkan gejala pernafasan. Pasukan kesihatan negeri juga meningkatkan kempen kesedaran awam, di samping memberi latihan intensif kepada petugas perubatan dalam menghadapi risiko penularan. Kes yang dicatatkan di Negeri Sembilan hanyalah kes pengawasan, tanpa penularan aktif dalam komuniti.

Sebaliknya, wabak H1N1 (influenza A) pada 2009 memberi kesan lebih ketara. Beberapa sekolah di Seremban dan Port Dickson ditutup sementara selepas pelajar disahkan positif, manakala hospital-hospital daerah dan HTJS melaporkan lonjakan kes influenza-like illness (ILI). Makmal kesihatan awam negeri memainkan peranan penting dalam ujian pengesahan H1N1, dan langkah pencegahan segera dilaksanakan melalui vaksinasi, kuarantin, pengasingan pesakit, serta pemantauan ketat terhadap kumpulan berisiko tinggi seperti wanita hamil dan penghidap penyakit kronik. Walaupun tiada kematian besar berlaku di Negeri Sembilan, beban terhadap fasiliti rawatan dan sistem komunikasi risiko kepada masyarakat amat dirasai.

Secara keseluruhan, pengalaman menghadapi SARS dan H1N1 menjadi pemangkin utama kepada penambahbaikan pelan kesiapsiagaan pandemik di Negeri Sembilan, sekali gus menyediakan asas kukuh bagi menghadapi ancaman kesihatan global seterusnya, termasuk pandemik COVID-19 pada 2020.

f.  Wabak Denggi

Wabak denggi di Negeri Sembilan telah menjadi isu kesihatan awam yang semakin meruncing sejak beberapa dekad lalu. Pada era sebelum tahun 2000, rekod mengenai penularannya agak terhad dan kurang disusun secara sistematik. Namun, kajian pada 2008–2009 mendedahkan bahawa kluster utama denggi di Seremban tertumpu di kawasan barat bandar dengan jangkauan penularan sekitar 20–22 kilometer, sekali gus mengaitkan urbanisasi dan kepadatan penduduk sebagai faktor penting penyebaran virus ini.

Situasi bertambah serius apabila antara 2013 hingga 2015, Negeri Sembilan merekodkan puncak kes denggi tertinggi, terutama di kawasan bandar pesat seperti Seremban 2, Nilai dan Senawang. Keadaan ini mencetuskan tindakan segera pihak berkuasa melalui gotong-royong mega, penguatkuasaan undang-undang oleh Unit Kawalan Vektor, serta kempen pendidikan awam yang lebih menyeluruh.

Dalam tempoh yang sama, negeri ini juga berdepan peningkatan pesat penyakit tidak berjangkit (NCD) seperti diabetes, hipertensi dan kanser, menjadikan Negeri Sembilan antara negeri dengan kadar obesiti dan diabetes tertinggi di Malaysia. Bagi menangani cabaran berganda ini, program kesihatan komuniti seperti Komuniti Sihat Perkasa Negara (KOSPEN) dan Program Saringan Kesihatan diperluaskan sehingga ke kawasan luar bandar dan penempatan FELDA, bagi meningkatkan kesedaran serta pengesanan awal penyakit.

Krisis kesihatan awam paling besar dalam sejarah moden negeri ini ialah pandemik COVID-19 (2020–2022). Negeri Sembilan merekodkan ribuan kes aktif dengan beberapa siri Perintah Kawalan Pergerakan (PKP) dilaksanakan. Hospital Tuanku Ja’afar (HTJ) dan Hospital Tampin ditukar fungsi menjadi hospital COVID-19, manakala Pusat Kuarantin dan Rawatan COVID-19 Berisiko Rendah (PKRC) di MAEPS Serdang turut menempatkan pesakit dari negeri ini. Jabatan Kesihatan Negeri Sembilan memainkan peranan utama dalam saringan besar-besaran, pembukaan Pusat Pemberian Vaksin (PPV) di Seremban, Nilai dan Kuala Pilah, serta pemantauan kes melalui aplikasi MySejahtera.

Kerjasama rentas agensi, termasuk sokongan daripada Angkatan Tentera Malaysia dan sukarelawan komuniti, berjaya mengekang gelombang besar jangkitan menjelang akhir 2022. Pengalaman menghadapi denggi berpanjangan serta pandemik COVID-19 telah memperkukuh sistem kesiapsiagaan negeri, sekali gus meletakkan asas lebih kukuh bagi menghadapi cabaran kesihatan awam di masa depan.

Sejak tahun 2017 hingga 2021, Negeri Sembilan telah merekodkan turun naik dalam jumlah kes demam denggi dan bilangan kematian. Pada tahun 2017, sebanyak 3,055 kes direkodkan dengan kadar insiden 270.8 per 100,000 penduduk. Kes menurun kepada 1,863 pada tahun 2018 dan sedikit meningkat kepada 2,305 kes pada tahun 2019. Tahun 2020 mencatatkan peningkatan ketara dengan 2,891 kes dan 10 kematian, menjadikannya antara tahun paling buruk dari segi impak denggi, dengan kadar insiden 246.2 per 100,000 penduduk. 

Negeri Sembilan juga turut terjejas teruk semasa wabak denggi besar-besaran di peringkat nasional pada tahun 2019 hingga 2020, di mana Malaysia mencatatkan lebih 80,000 kes dengan lebih 100 kematian, dan Negeri Sembilan disenaraikan antara negeri yang mencatatkan jumlah kes tinggi bersama Selangor, Johor dan beberapa negeri lain. 

Namun, pada tahun 2021, berlaku penurunan drastik apabila hanya 649 kes dilaporkan dan satu kematian, dengan kadar insiden merosot kepada 55.3. Penurunan ini dipercayai berkait dengan pelaksanaan Perintah Kawalan Pergerakan (PKP) dan aktiviti pencegahan intensif. Secara keseluruhannya, pola ini menunjukkan bahawa wabak denggi di Negeri Sembilan masih bersifat bermusim dan memerlukan pemantauan berterusan serta langkah kawalan vektor yang berkesan.

Pada tahun 2024 hingga 2025, negeri ini sekali lagi berdepan lonjakan ketara dalam jumlah kes. Setakat minggu ke-17 tahun 2024, sebanyak 2,834 kes telah direkodkan berbanding hanya 1,032 kes pada tempoh yang sama tahun sebelumnya, iaitu peningkatan lebih 170 peratus. 

Peningkatan ini mencetuskan kebimbangan dan menuntut pelaksanaan langkah-langkah pencegahan yang lebih agresif seperti pelepasan nyamuk Aedes ber-Wolbachia dan penguatkuasaan aktiviti kawalan pembiakan nyamuk secara lebih menyeluruh. Perkembangan ini memperlihatkan keperluan kepada pemantauan berterusan, kesedaran komuniti, serta tindakan pantas daripada agensi kesihatan awam untuk mengekang penularan denggi di Negeri Sembilan.

g.  Wabak COVID 19

Pandemik COVID-19 (2020–2022) menjadi krisis kesihatan awam paling signifikan di Negeri Sembilan, dengan puluhan ribu kes dan ratusan kematian. Hospital Tuanku Ja’afar dan Hospital Tampin dijadikan hospital COVID-19, manakala MAEPS Serdang turut menampung pesakit negeri ini. Saringan besar-besaran, vaksinasi melalui PPV, serta pemantauan MySejahtera berjaya mengekang gelombang jangkitan menjelang 2022. Pasca-pandemik, tumpuan beralih kepada transformasi digital melalui e-Health, rekod perubatan elektronik, dan integrasi data klinik. 

Menjelang 2025, Negeri Sembilan memiliki satu hospital pakar, empat hospital daerah, lebih 60 klinik kesihatan dan ratusan fasiliti komuniti dengan fokus baharu kepada kesihatan mental, warga emas, dan rawatan paliatif.

Penutup

Pentadbiran kesihatan di Negeri Sembilan bermula sejak era kolonial British pada akhir abad ke-19 apabila hospital-hospital awal seperti Hospital Seremban dan hospital kecil di daerah dibangunkan untuk memenuhi keperluan pegawai Eropah serta pekerja ladang. Pada peringkat ini, sistem kesihatan jelas bersifat diskriminatif kerana kemudahan terbaik hanya disediakan untuk orang Eropah dan golongan elit, manakala orang Melayu luar bandar terpaksa bergantung pada hospital kerajaan kecil, klinik desa yang terhad atau rawatan tradisional. Bagi masyarakat India dan Cina di ladang serta lombong, syarikat swasta diwajibkan menyediakan hospital estet, namun perkhidmatannya sering minimum dan hanya menumpukan kes kecemasan serta penyakit berjangkit.

Selepas Perang Dunia Kedua dan pasca-Merdeka, Jabatan Kesihatan Negeri Sembilan (JKNNS) mula menyusun semula sistem kesihatan dengan memperluas akses kepada hospital daerah dan klinik desa, khususnya untuk mengawal malaria, tuberkulosis, kolera dan kemudian denggi. Walaupun diskriminasi berasaskan kaum semakin berkurangan, jurang bandar-luar bandar serta ketidaksamaan berdasarkan kelas ekonomi masih ketara. 

Menjelang 1980-an hingga awal 2000-an, sistem kesihatan percuma kerajaan memberi manfaat kepada majoriti rakyat, tetapi jurang kualiti rawatan terus wujud kerana golongan berpendapatan rendah bergantung kepada hospital kerajaan yang sesak manakala kelas menengah dan atasan lebih cenderung ke hospital swasta. Kini, JKNNS menjadi tulang belakang kesihatan awam negeri dengan rangkaian hospital, klinik kesihatan dan fasiliti kawalan penyakit yang menyeluruh, menangani cabaran baharu seperti penyakit tidak berjangkit (diabetes, hipertensi, obesiti) di samping wabak berjangkit seperti COVID-19 dan denggi. 

Hari ini, JKNNS berperanan penting bukan sahaja dalam rawatan kuratif, tetapi juga dalam pencegahan, pendidikan kesihatan dan pengurusan penyakit kronik, mencerminkan evolusi daripada sistem kolonial yang terhad kepada satu jaringan kesihatan awam yang lebih inklusif dan moden. Wallahualam.

RUJUKAN/ BACAAN LUAS

Sumber Maklumat:

Sumber Rujukan:

1. Health and Illness in Colonial Malaya, 1870–1940 – Buku ini menyediakan maklumat mengenai penyakit tropika di Negeri-negeri Melayu Bersekutu, termasuk Negeri Sembilan. Cambridge Assets+1

2. Some Pages from the History of the Prevention of Malaria – Artikel ini membincangkan usaha-usaha pencegahan malaria di Negeri-negeri Melayu Bersekutu antara tahun 1900 hingga 1912. Semantic Scholar

3. Malayan Public Health – Laporan ini memberikan gambaran mengenai keadaan kesihatan awam di Tanah Melayu, termasuk statistik mengenai kes malaria di hospital estet. Perdana Library

4. The History of Medicine and Health in Malaysia – Buku ini menyediakan maklumat mengenai penyakit berjangkit di Malaysia, termasuk data mengenai kematian akibat beri-beri, malaria, dan cacar. IMU University Library

Pandemik COVID-19 di Negeri Sembilan

Wikipedia

https://ms.wikipedia.org › wiki › P...

·Translate this page

Pandemik COVID-19 telah mula dikesan di Negeri Sembilan, Malaysia pada 5 Februari 2020. ... Dua kes jangkitan pertama di Negeri Sembilan dikesan dalam kalangan ...

Lebih 10000 pesakit COVID-19 di N. Sembilan lingkungan ...

Astro Awani

https://www.astroawani.com › lebih...

·Translate this page

Semalam, Negeri Sembilan merekodkan 586 kes baharu COVID-19 menjadikan jumlah kumulatif wabak itu di negeri ini sebanyak 27,288 kes. - Gambar fail. SEREMBAN ...

Jabatan Kesihatan Negeri, Negeri Sembilan - Laman Utama

Jabatan Kesihatan Negeri, Negeri Sembilan

https://jknns.moh.gov.my

·Translate this page

Situasi Kes Dan Wabak Denggi Di Negeri Sembilan Minggu Ke 30 Tahun 2025... ... BAGI SENARAI HOSPITAL dan KLINIK SWASTA UNTUK SARINGAN COVID-19, BOLEH RUJUK LAMAN ...

743 pelajar di N.Sembilan positif COVID-19 - MB

Astro Awani

https://www.astroawani.com › 743-...

·Translate this page

Seramai 743 pelajar sekolah dan institusi pendidikan di Negeri Sembilan positif COVID-19 membabitkan 11 kluster pendidikan di negeri itu setakat semalam, ...

1012 kes mati akibat COVID-19 di N Sembilan

Berita Harian

https://www.bharian.com.my › berita

·Translate this page

8 Sept 2021 — SEREMBAN: Negeri Sembilan merekodkan 1,012 kematian akibat COVID-19 membabitkan 567 lelaki dan 445 wanita sejak wabak itu dikesan di negara ...

SEMARAKKAN SEMANGAT MALAYSIA PRIHATIN ...

Portal Rasmi Kerajaan Negeri Sembilan

https://www.ns.gov.my › kerajaan

·Translate this page

Tema Malaysia Prihatin sangat signifikan dalam menyeru seluruh rakyat di negeri ini bersama-sama memerangi penularan wabak COVID-19 yang berlarutan hingga ke ...

Lebih 10000 pesakit COVID-19 di N. Sembilan lingkungan ...

BERNAMA - Malaysian National News Agency

https://www.bernama.com › news

·Translate this page

3 Jun 2021 — Semalam, Negeri Sembilan merekodkan 586 kes baharu COVID-19 menjadikan jumlah kumulatif wabak itu di negeri ini sebanyak 27,288 kes. -- BERNAMA ...

Covid-19: Negeri Sembilan semakin pulih

Harian Metro

https://www.hmetro.com.my › cov...

·Translate this page

26 Sept 2021 — ... wabak berkenaan mencatatkan kurang daripada 50 peratus. Menteri Besar Negeri Sembilan, Datuk Seri Aminuddin Harun berkata, perkembangan ...

SITUASI COVID-19 DI NEGERI SEMBILAN (18 MEI 2021 ...

Facebook · Jabatan Kesihatan Negeri, Negeri Sembilan.

330+ reactions · 4 years ago

Situasi itu bermaksud, terdapat penularan wabak Covid-19 di sembilan negeri dan dua kawasan dalam Wilayah Persekutuan. Empat kawasan yang ...

Kes denggi di Negeri Sembilan meningkat 82.9 peratus

Astro Awani

https://www.astroawani.com › kes-d...

·Translate this page

Seremban merekodkan jumlah tertinggi iaitu 390 kes diikuti Rembau (37), Jempol (27), Port Dickson (20), Jelebu (16), Tampin (13) dan Kuala Pilah (9).

Kes denggi Negeri Sembilan meningkat

Sinar Harian

https://www.sinarharian.com.my › ...

·Translate this page

4 May 2024 — NILAI - Sebanyak 2834 kes demam denggi direkodkan di negeri ini sehingga Minggu Epidemilogi ke-17 (sehingga 27 April), berbanding 1032 kes ...

Kawalan Demam Denggi

Majlis Bandaraya Seremban (MBS)

https://www.mbs.gov.my › rakyat

·Translate this page

PROSEDUR BAGI KAWALAN KEATAS KES-KES DEMAM DENGGI YANG DI LAPORKAN OLEH PEJABAT KESIHATAN DAERAH SEREMBAN DENGAN MENGGUNAKAN KAEDAH SEMBURAN ASAP.

Kes denggi di Negeri Sembilan meningkat 194.4 peratus

bernama

https://bernama.com › news

·Translate this page

8 Mar 2023 — SEREMBAN, 8 Mac (Bernama) -- Negeri Sembilan merekodkan 580 kes denggi iaitu peningkatan sebanyak 194.4 peratus bagi tempoh Januari hingga 4 ...

SITUASI SEMASA KES DAN WABAK DENGGI DI NEGERI ...

Facebook · Jabatan Kesihatan Negeri, Negeri Sembilan.

50+ reactions · 4 years ago

... kes Denggi di Negeri Sembilan adalah sebanyak 2,433 dengan 8 kematian. Tren perbandingan kes Denggi di Negeri Sembilan sehingga 19 Sept 2020 ...

4.9(28)

Denggi meragut 10 nyawa di Negeri Sembilan

Berita Harian

https://www.bharian.com.my › berita

·Translate this page

22 Dec 2019 — SEREMBAN: Jumlah kes demam denggi di Negeri Sembilan mencatatkan peningkatan kepada 2,205 kes sejak 1 Januari sehingga 14 Disember lalu ...

Kes denggi di Negeri Sembilan meningkat 82.9 peratus

bernama

https://www.bernama.com › news

·Translate this page

2 Jun 2022 — SEREMBAN, 2 Jun (Bernama) -- Negeri Sembilan merekodkan 512 kes demam denggi iaitu peningkatan sebanyak 82.9 peratus bagi tempoh Januari ...

Over 100 Dead Pigs Found In River, Foul Stench ...

The Rakyat Post

https://www.therakyatpost.com › malaysia › 2025/03/06

6 Mar 2025 — More than 100 diseased pig carcasses have been discovered dumped in a waterway at Bukit Pelanduk, creating an unbearable stench throughout the area.

More than 2000 pigs missing after African swine fever ...

Hee Keong Enterprise Sdn Bhd

https://www.heekeong.com.my › latestnews › nid

The Negeri Sembilan Veterinary Department discovered the first case of African swine fever in an illegal pig farm in Area A of Tanah Merah New Village on April ...

African Swine fever detected in Negeri Sembilan pig farm

Harakahdaily

https://harakahdaily.net › 2022/04

·Translate this page

9 Apr 2022 — “ASF is different from the Nipah virus but the disease can spread very quickly and is harmful to other pig farms. The virus can be transmitted ...

Risk factors for nipah virus transmission, port dickson, ...

ThaiScience

https://www.thaiscience.info › Article › TMPH

PDF

by NM Amal · Cited by 39 — Risk factors for Nipah virus include working in pig farms, contact with animals, direct contact with pigs, and feeding/cleaning pigs.

Outbreak of Japanese encephalitis hits Malaysia - PMC

National Institutes of Health (NIH) | (.gov)

https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov › articles › PMC1115327

by A Easton · 1999 · Cited by 6 — Up to 700 soldiers have reportedly entered three villages in Negeri Sembilan and begun shooting 300000 pigs. The pigs are the reservoir for the virus, which is ...

Negri Sembilan MB orders probe into 100 pig carcasses ...

NST Online

https://www.nst.com.my › 2025/03

·Translate this page

5 Mar 2025 — Although there are no pig farms in Bukit Pelanduk (pig-rearing here was banned following the 1998 Nipah virus outbreak), pig carcasses from ...

Wabak virus Nipah Malaysia 1998–1999

Wikipedia

https://ms.wikipedia.org › wiki

·Translate this page

Wabak virus Nipah Malaysia 1998–1999 ialah wabak virus Nipah berlaku dari September 1998 sehingga Mei 1999 di negeri Perak, Negeri Sembilan dan Selangor di ...

MANAGING THE PUBLIC DURING THE NIPAH VIRUS ...

- UKM Journal Article Repository

http://journalarticle.ukm.my › Vol6(K)-Ramlee

PDF

The first Nipah virus outbreak was detected in Negeri Sembilan on 4th January 1999. It all started in Kampung Dato' Wong Seng Chow, Sikamat, in the district ...

African swine fever detected in wild boar in Negeri Sembilan

Free Malaysia Today

https://www.freemalaysiatoday.com › 2023/01/28 › afri...

28 Jan 2023 — Kamarulrizal said the ASF disease infection in Negeri Sembilan was under control as only one death involving wild boars or commercially reared ...

Risk factors for Nipah virus transmission, Port Dickson ...

National Institutes of Health (NIH) | (.gov)

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov › ...

by NM Amal · 2000 · Cited by 39 — These results provide evidence that involvement in pig farming activities is significantly associated with the risk of getting Nipah virus infection. They are ...

Kes Covid-19 di Negeri Sembilan terkawal

Sinar Harian

https://www.sinarharian.com.my › ...

·Translate this page

13 Oct 2020 — Terdahulu, Negeri Sembilan mencatatkan 12 kes baharu positif Covid-19 menjadikan jumlah keseluruhan sebanyak 1,081 kes. Dari jumlah tersebut, ...

Langkah Pencegahan Sars

Journal of Fatwa Management and Research

https://jfatwa.usim.edu.my › view

·Translate this page

by IM Subri · 2014 — Kes ini membincangkan berkenaan langkah-langkah pencegahan yang wajar diambil dalam menangani wabak SARS. Seterusnya ia juga membincangkan ...

Sindrom pernafasan akut teruk

Wikipedia

https://ms.wikipedia.org › wiki › S...

·Translate this page

Sindrom pernafasan akut teruk (SARS; bahasa Inggeris: Severe acute respiratory syndrome) ialah sejenis penyakit pernafasan virus asal zoonotik yang ...

Missing: negeri ‎sembilan

PENGUMUMAN

Pejabat Daerah dan Tanah Jasin

https://pdtjasin.gov.my › pengum...

·Translate this page

Dalam menangani kluster atau wabak jangkitan SARS dan MERS CoV ... Negeri Sembilan. Isnin – Jumaat. 8.00 pagi – 5.00 petang. 06-7641326. cprcjknns ...

keratan akhbar 06 feb 2020 - Covid-19

Kementerian Kesihatan Malaysia

https://covid-19.moh.gov.my › terkini › situasi-ter...

PDF

6 Feb 2020 — Negeri Sembilan. Setakat ini, Malaysia mencatat 12 kes positif koronavirus dan daripada jumlah itu, satu kes membabitkan kanak-kanak warga ...

• 

  Straits Echo / Article

  SMALL-POX PROCEDURE.

  27 August 1910 - w W To nib |ii/iTOR. or run anuirs Echo. Sir, —I think I can offer you some more information re Common sen ses letter dated 23rd August. I was certainly not a little shocked to Mfeld the 2nd para of Commonsense’s effusion concerning the halt made 111 a

  797 words
• • 

    Straits Echo / Article

    Wash-Out at Seremban.

    5 June 1915 - Singapore Mail* Delayed. (From Our Own Correspondent,') Singapore, June 5. A wash-out at Seremban held up the outward mails, which were due here at 8 p.m., but did not arrive until 4 a m. At the Lam Hua hospital during the month of May 137 vaccinations were

    56 words

  • 

    The Straits Times / Article

    7,000 N.S. dogs vaccinated

    21 January 1965 - SEREMBAN. Wed. Seven thousand dogs were vaccinated in the districts of Seremban, Port Dickson, Rembau, Kuala Pilah, Jelebu and Tampin last year. The Veterinary Department here has now started giving anti-rabies vaccinations to dogs which were not vaccinated last year and also to those which have

    58 words
  • 

    The Straits Times / Article

    ANTI-POLIO DRIVE TO START SOON

    15 December 1971 - 1/UALA LUMPUR, Tues. Mass 1- vaccinations against polio will be carried out soon in the federal capital, Petaling Jaya and the Seremban town and Malacca municipal areas, the Minister of Health, Tan Sri Sardon bin Hajl Juhir announced in Parliament today. The campaign will be

    119 words

• 

  The Singapore Free Press and Mercantile Advertiser (1884-1942) / Article

  MALARIA IN 1912.

  17 February 1914 - I 4,803. There were also 4,194 deaths returned as being due to fever unspecified, a large number of these were undoubtedly malarial fever. The admissions from I malarial fever to the Hospitals of the I Colony, where all cases are diagnosed microscopically, were 9,172 with 660 deaths,

  318 words

• 

  Straits Echo / Article

  Negri Sembilan in 1913.

  6 July 1914 - Administration Report. The Administration Report of Negri for the year 1913, which is issued as a supplement to the current issue of the F. M S Government Gazette, is signed by Mr. A. H. Lemon, who says that the revenue from all sources during the year

  1,878 words
• 

  Pinang Gazette and Straits Chronicle / Article

  NEGRI SEMBILAN IN 1913.

  7 July 1914 - A FEW EXTRACTS FROM THE ANNUAL REPORT. The rice harvest for 1913 was gooi throughout the State, and in the Terachi and Jempol valleys it was a rec ird one. In a few cases assistance was given to the local Malays to improve the immigration of

  919 words
• 

  The Straits Times / Article

  Negri Sembilan.

  9 July 1914 - CONTINUED PROSPERITY OF THE STATE. Administration Report. The Administration Report of Negri Sembi tan for the year 1918, which is issued as a supplement to the current issue of the F.M.S. Government Gazette, is signed by Mr. A. H. Lemon, the British Resident, who points out -hat the

  1,559 words

• 

  Straits Echo / Article

  War on Malaria.

  31 December 1917 - TdE ENACTMENT CBIIICISED Views or Mfdical Practitioners. The following are further opinions of medical practitioners on the Prevention of Malaria Enactment, which are published in a pamphlet issued by the P.A M Boards or Health: Seremban, October 23, 1917. Dear Pie, I have yonr letter of October

  3,129 words
• 

  The Straits Echo (Mail Edition) / Article

  War on Malaria.

  2 January 1918 - THE ESACtMENr CBITICISED. r „w. or Mwicil Piuctitiomm. BOA*BB OT HEALTH? Seremban, October 23, 1917. Due Sir, I h»v. year letter «fOctcberlS <rtl* L. which I th.nk you. I have carefully ST tto’g” th® Kwtm'at to enable Zw to be- taken for the Prevention of MJaria and

  2,715 words

• 

  Pinang Gazette and Straits Chronicle / Article

  F.M.S. MEDICAL REPORT.

  15 November 1921 - MALARIA’S DEPREDATIONS. Io the course of his report for the year 1920, Dr A R Wellington, Senior Health Officer, F M 8, writes as follows In May, 1919, a scheme was submitted bo Government increasing the staff to 15 officers and 8 chief sanitary inspectors. The scheme

  1,511 words

• 

  Malacca Guardian / Article

  BAD HEALTH IN F.M.S.

  2 July 1928 - nPsi'LT OF MALAYAN FLOODS. The general death-rate for the 7 states was 32.11 per mille as Ioi >.22 for the whole of the a Malay States (Pahang 1 •lulled) for 1926; this increase probably due in part to the 7r7t- of the floods, says Sir Viliam

  947 words

Title

:

A COPY OF A LETTER HE RECEIVED FROM THE COLLECTOR (A...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

5 SEP 1891

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0424586W

Hit

:

120

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

A COPY OF A LETTER HE RECEIVED FROM THE COLLECTOR (A...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

5 SEP 1891

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0424586W

Hit

:

120

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

OUTBREAK SMALL - POX IN MALAYA. 2. VACCINATION CAMPA...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

24 JUN 1946

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0467075W

Hit

:

88

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

OUTBREAK SMALL - POX IN MALAYA. 2. VACCINATION CAMPA...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

24 JUN 1946

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0467075W

Hit

:

88

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

OUTBREAK SMALL - POX IN MALAYA. 2. VACCINATION CAMPA...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

24 JUN 1946

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0467075W

Hit

:

88

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

OUTBREAK SMALL - POX IN MALAYA. 2. VACCINATION CAMPA...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

24 JUN 1946

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0467075W

Hit

:

88

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

OUTBREAK SMALL - POX IN MALAYA. 2. VACCINATION CAMPA...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

24 JUN 1946

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0467075W

Hit

:

88

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

OUTBREAK SMALL - POX IN MALAYA. 2. VACCINATION CAMPA...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

24 JUN 1946

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0467075W

Hit

:

88

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

SENDING SUSPECTED CHOLERA SPECIMEN FROM GEMAS. P.M.O...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

INSTITUT PENYELIDIKAN PERUBATAN (IMR)

Date

:

25 AUG 1926

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0685592W

Hit

:

56

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

SENDING SUSPECTED CHOLERA SPECIMEN FROM GEMAS. P.M.O...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

INSTITUT PENYELIDIKAN PERUBATAN (IMR)

Date

:

25 AUG 1926

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0685592W

Hit

:

56

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

CHOLERA IN SELANGOR.

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

12 JUL 1918

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0444912W

Hit

:

30

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

CHOLERA IN SELANGOR.

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

6 JAN 1919

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0445316W

Hit

:

30

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

PERMANENTS RECORDS OF CHOLERA OUTBREAKS IN MALAYA

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

9 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1995/0036232W

Hit

:

28

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

PERMANENTS RECORDS OF CHOLERA OUTBREAKS IN MALAYA

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

9 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1995/0036232W

Hit

:

28

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

PERMANENTS RECORDS OF CHOLERA OUTBREAKS IN MALAYA

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

9 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1995/0036232W

Hit

:

28

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

PERMANENTS RECORDS OF CHOLERA OUTBREAKS IN MALAYA

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

9 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1995/0036232W

Hit

:

28

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

PERMANENTS RECORDS OF CHOLERA OUTBREAKS IN MALAYA

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

9 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1995/0036232W

Hit

:

28

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

PERMANENTS RECORDS OF CHOLERA OUTBREAKS IN MALAYA

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

9 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1995/0036232W

Hit

:

28

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

PERMANENTS RECORDS OF CHOLERA OUTBREAKS IN MALAYA

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

9 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1995/0036232W

Hit

:

28

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

SECRETARY OF STATE'S CIRCULAR DESPATCH DATED THE 27T...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

3 MAY 1912

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0439664W

Hit

:

24

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

SECRETARY OF STATE'S CIRCULAR DESPATCH DATED THE 27T...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

3 MAY 1912

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0439664W

Hit

:

24

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

[ DAILY SUMMARY OF CHOLERA CASES.]

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

25 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1991/0029665W

Hit

:

22

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

INVESTIGATION REPORT OF CHOLERA CASES

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

4 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1995/0036230W

Hit

:

22

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

INVESTIGATION REPORT OF CHOLERA CASES

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

4 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1995/0036230W

Hit

:

22

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

INVESTIGATION REPORT OF CHOLERA CASES

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

4 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1995/0036230W

Hit

:

22

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

INVESTIGATION REPORT OF CHOLERA CASES

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

4 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1995/0036230W

Hit

:

22

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

[ DAILY SUMMARY OF CHOLERA CASES.]

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

25 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1991/0029665W

Hit

:

22

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

[ DAILY SUMMARY OF CHOLERA CASES.]

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

FEDERAL - DEPARTMENT

Source

:

PERUBATAN DAN KESIHATAN NEGERI SEMBILAN, JABATAN

Date

:

25 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1991/0029665W

Hit

:

22

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

STATEMENT OF CASES OF CHOLERA OCCURRED IN SINGAPORE ...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

22 APR 1896

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0426154W

Hit

:

15

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

STATEMENT OF CASES OF CHOLERA OCCURRED IN SINGAPORE ...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

22 APR 1896

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0426154W

Hit

:

15

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

CHOLERA IN PERAK.

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

2 JAN 1919

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0445289W

Hit

:

14

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

ANTI - CHOLERA IN PORT DICKSON DISTRICT.

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE STATUTORY BODIES

Source

:

LEMBAGA BANDARAN PORT DICKSON, NEGERI SEMBILAN

Date

:

30 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1980/0003495W

Hit

:

12

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

ANTI - CHOLERA IN PORT DICKSON DISTRICT.

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE STATUTORY BODIES

Source

:

LEMBAGA BANDARAN PORT DICKSON, NEGERI SEMBILAN

Date

:

30 JUN 1964

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1980/0003495W

Hit

:

12

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

CHOLERA IN PENANG.

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

18 NOV 1913

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0440845W

Hit

:

10

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

CHOLERA IN PENANG.

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

18 NOV 1913

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0440845W

Hit

:

10

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

DR. CLARKE'S REPORT ON AN EPIDEMIC OF CHOLERA IN LOW...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

15 MAY 1912

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0439712W

Hit

:

8

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

TELEGRAM. ONE CASE OF CHOLERA SELANGOR RIVER ESTATE ...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

26 JUN 1911

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0439140W

Hit

:

8

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

DR. CLARKE'S REPORT ON AN EPIDEMIC OF CHOLERA IN LOW...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

15 MAY 1912

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0439712W

Hit

:

8

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

TELEGRAM. ONE CASE OF CHOLERA SELANGOR RIVER ESTATE ...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

26 JUN 1911

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0439140W

Hit

:

8

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

TELEGRAM. ONE CASE OF CHOLERA SELANGOR RIVER ESTATE ...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

26 JUN 1911

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0439140W

Hit

:

8

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

DR. CLARKE'S REPORT ON AN EPIDEMIC OF CHOLERA IN LOW...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

15 MAY 1912

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0439712W

Hit

:

8

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

DR. CLARKE'S REPORT ON AN EPIDEMIC OF CHOLERA IN LOW...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

15 MAY 1912

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0439712W

Hit

:

8

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

TELEGRAM :- RE CASES OF CHOLERA SEVERAL IN SINGAPORE...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

16 APR 1896

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0426127W

Hit

:

7

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

TELEGRAM. CHOLERA IN PAHANG.

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

31 MAY 1915

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0442420W

Hit

:

7

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

TELEGRAM. CHOLERA IN PAHANG.

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

31 MAY 1915

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0442420W

Hit

:

7

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

TELEGRAM. CHOLERA IN PAHANG.

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

31 MAY 1915

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0442420W

Hit

:

7

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

TELEGRAM :- RE CASES OF CHOLERA SEVERAL IN SINGAPORE...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

16 APR 1896

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0426127W

Hit

:

7

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

TELEGRAM. CHOLERA IN PAHANG.

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

31 MAY 1915

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0442420W

Hit

:

7

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS

×

 Notification

Sorry! To add this item you have to login/register.

Sign In Register Cancel

Title

:

TELEGRAM :- RE CASES OF CHOLERA SEVERAL IN SINGAPORE...

Category

:

PUBLIC ARCHIVES

Subcategory

:

STATE

Source

:

SETIAUSAHA KERAJAAN NEGERI SEMBILAN, PEJABAT

Date

:

16 APR 1896

Record Type

:

DOCUMENT

Accession No

:

1957/0426127W

Hit

:

7

Subject

:

DOCUMENT  

Location

:

HEADQUARTERS